Hrabiowskie zagrody - wystawa w Hejnicach

     "Hraběcí obory" czyli "Hrabiowskie zagrody", tak można przetłumaczyć tytuł nowej wystawy, zorganizowanej przez Národní památkový ústav (NPU) Czeskiej Republiki. Ta niewielka wystawa fotografii oraz kilku posterów dotyczy jedynego do dnia dzisiejszego zachowanego na terenie Sudetów "zjawiska"*, jakim są leśne zagrody hodowlane na terenie Gór Izerskich. Możemy ją oglądać do 15 grudnia 2019, na terenie dawnego klasztoru franciszkanów, dziś "Międzynarodowego centrum duchowej odnowy" w Hejnicach. Jednocześnie wystawa stanowi jedną z akcji prowadzonych w roku bieżącym w ramch projektu "Gallasové/Clam-Gallasové. Noblesa severnich Čech", a organizowanym przez NPU. Celem projektu jest popularyzacja wiedzy o rodzie szlacheckim zamieszkującym, na przestrzeni czterystu lat, tereny północnych Czech.

     Założycielem dwóch zagród leśnych był Eduard Clam-Gallas (1805-1891). Wielka Zagroda powstała w latach 1848-1852 i obejmowała tereny leśne Gór Izerskich pomiędzy miejscowościami: Oldřichov w Hájích, Raspenava, Hejnice, Bedřichov, Fojtka, zajmując powierzchnię 5 559,7 ha. Przeznaczona była głównie do chowu jeleni. Natomiast tzw. Nowa Zagroda (zwana też Małą lub Heřmanicką) została utworzona, z przeznaczeniem na tzw. czarną zwierzynę (dziki) w latach 1884-1886, w okolicach Oldřichovskiego Špičáka i obejmowała 619 ha.

     Zagrody składały się z ciągu drewnianych płotów, rozpiętych pomiędzy kamiennymi słupkami, systemu bram, furtek i tzw. jelenich skoków oraz zabudowy wewnętrznej, jak poidła, paśniki, budynki.  Funkcjonowanie zagród leśnych zakończyło się w roku 1945 wraz z przejęciem majątku Clam-Gallasów przez państwo czechosłowackie. Niemniej materialne dowody owych zagród możemy oglądać jeszcze w dniu dzisiejszym, wędrując szlakami Gór Izerskich. Ze względów oczywistych przetrwały do dnia dzisiejszego głównie kamienne słupki płotu, słupki bram oraz tzw. jelenie skoki.

     Kamienne słupki płotu, to najliczniejsze artefakty, które pozostały. Mają one wysokość 2 m, i ważą ok. 300 kg. Osadzone są w gruncie na 1/3 długości. Na dwóch bokach mają otwory do osadzania drewnianych belek konstrukcji płotu. Słupki bram są większe, mierzyły 3,2 m długości i ważą ok. 700-800 kg. I podobnie były osadzane na 1/3 długości w gruncie. Większość słupków wykonana była z miejscowego kamienia, lub zostały przywiezione z niedaleko położonych kamieniołomów. Ciekawymi elementami zagród leśnych były, tzw. jelenie skoki. Tu wykorzystywano miejscowe, odpowiednio ukształtowane głazy. Od strony zewnętrznej zagrody głaz musiał umożliwić łagodne podejście zwierza, a od wnętrza stanowić jednolitą ścianę płotu. W takich miejscach zwierzyna była wabiona paszą, aby skłonić ją do owego skoku do zagrody.

     W ramach przeprowadzonej w latach 2016-2018 inwentaryzacji przez Rene Belohradskiego przy współpracy kilku instytucji (Lasy Czeskiej Republiki, Urząd Ochrony Zabytków, Urząd Katastralny w Libercu) wykonano dokumentację pozostałości owych leśnych zagród. I trzeba przyznać, że wykonano ogrom pracy. Linia ogrodzenia Wielkiej zagrody ciągnie się przez 41,2 km i na niej zinwentaryzowano 10 645 obiektów. Analogicznie ogrodzenie Małej Zagrody to 10,7 km długości i 2 236 opisanych obiektów. Przy czym nie wszystkie artefakty jesteśmy w stanie zobaczyć w terenie. Spora część została znacznie uszkodzona lub zachowały się niewielkie kawałki. W efekcie w dniu dzisiejszym oglądać możemy 7 024 szt. z Wielkiej i 1 964 szt. artefaktów z Małej Zagrody. Jednym z zamysłów przeprowadzonej inwentaryzacji, jest wpisanie pozostałości po leśnych zagrodach na listę pamiątek kultury w Czechach.

     Uzupełnieniem opisywanej wystawy jest niewielkie wydawnictwo, o tym samym tytule co wystawa. Bogato ilustrowana książka, liczy sobie 126 str. Napisana jest w j. czeskim, ale zawiera bardzo obszerne streszczenia w językach polskim i niemieckim. Jeden z rozdziałów opisuje w miarę dokładnie przebieg linii ogrodzeń Wielkiej i Małej Zagrody, co stanowi ciekawą propozycję na izerskie wędrówki.

Zbigniew Sobierajski

* określenia "zjawisko" używam tutaj celowo, gdyż owe leśne zagrody hodowlane to nie tylko miejsce chowu zwierząt, ale całość licznych wydarzeń na tym terenie, związanych z dziejami rodu Clam-Gallas, a także o historyczno-kulturowym znaczeniu tych miejsc,  w tym dla leśnictwa, myśliwska, a także  kłusownictwa, aż po dzisiejszą turystykę czy ochronę przyrody na tym terenie.