Malarstwo barokowe na Śląsku

     Podstawowym celem niniejszej publikacji jest całościowa prezentacja artystycznego i kulturowego fenomenu, jakim było malarstwo na Śląsku w dobie baroku. Dlatego w książce ujęci zostali wszyscy znani z zachowanej twórczości, najważniejsi ówcześni malarze, którzy byli czynni na Śląsku lub pracowali dla tamtejszych zleceniodawców. Uwzględniono także ich wszystkie wykonane dla śląskich odbiorców prace w różnych technikach i gatunkach: od malarstwa na szkle i porcelanie, przez malarstwo sztalugowe i tablicowe obrazy olejne oraz malowidła na balustradach empor i stropach, aż po monumentalne dekoracje freskowe na ścianach i sklepieniach. Opracowaniem objęto artystów i dzieła z obecnych terenów zarówno polskiego, jak i czeskiego Śląska, ponieważ zakres terytorialny materiału ujętego w niniejszej książce wyznaczyły historyczne granice tego regionu z czasów panowania Habsburgów. Z kolei ramy czasowe prezentacji malarstwa barokowego na Śląsku przyjęto, kierując się przede wszystkim kryteriami stylistycznymi, nie zaś datami historycznych wydarzeń. Dlatego początkową granicą stały się lata czterdzieste XVII wieku, kiedy to – mimo trwania jeszcze wojny trzydziestoletniej – zaczęły się pojawiać na Śląsku pierwsze dzieła oparte na barokowych wzorcach. Z kolei końcowa cezura przypadła na lata 1770–1800, w których – mimo ostatecznego odpadnięcia większej części Śląska od habsburskiej monarchii na mocy ustaleń traktatu pokojowego w Hubertusburgu z 1763 roku – dokonało się powolne wygasanie barokowej i rokokowej stylistyki.

     W niniejszym opracowaniu nie zostali uwzględnieni ci malarze czynni na Śląsku w dobie baroku, po których nie zachowało się w pierwotnym stanie żadne dzieło i nie dysponujemy fotograficzną lub graficzną dokumentacją ich oryginalnych prac. Analizowane przez nas źródła archiwalne wymieniają setki takich „papierowych bohaterów”, których życie rodzinne i przebieg kariery są nam często bardzo dobrze znane, ale nie jesteśmy w stanie nic powiedzieć o ich malarskiej twórczości. Są to nie tylko liczni malarze cechowi, po których pozostały jedynie wpisy w księgach metrykalnych i aktach cechowych, ale także czynni na Śląsku wybitni artyści, jak choćby Matthias Rauchmiller z Wiednia, których wykonane na tym terenie znakomite dzieła zaginęły lub uległy zniszczeniu w wyniku wojen, szkodliwych warunków atmosferycznych lub nieumiejętnie przeprowadzonych konserwacji.

     Pełna prezentacja malarstwa barokowego na Śląsku nie może bowiem polegać jedynie na podaniu suchych faktów z życia artystów, ale musi zawierać także charakterystykę ich dzieł i wieloaspektowych okoliczności ich powstania. Tylko w taki sposób jest możliwe uzyskanie całościowego obrazu tego artystycznego i kulturowego fenomenu. Dlatego obecną w wielu opracowaniach tego typu linearną narrację, w której głównym tematem są poszczególni artyści i chronologiczna ewolucja formy ich dzieł, zastąpiono wielopłaszczyznową, przekrojową panoramą zjawiska, w której prezentacje biografii i twórczości poszczególnych malarzy zostały dopełnione opisem socjoekonomicznej i technologicznej strony ich artystycznej działalności na terenie Śląska. Stąd w prezentowanej książce – oprócz omówienia zmieniających się w czasie preferencji artystów co do stylistyk i wzorców kompozycyjnych – poruszone zostały także takie kwestie, jak wybór ścieżki kariery przez malarzy i ich pozycja społeczna na Śląsku, relacje artystów z fundatorami i rynkami prac malarskich czy optymalizacja procesu produkcji malarskiego dzieła i wysokość honorarium artysty za jego pracę. Głównym wyzwaniem niniejszej publikacji jest bowiem udzielenie czytelnikowi możliwie pełnej odpowiedzi na fundamentalne pytanie o to, jakie działania podejmowali barokowi malarze, aby odnieść na Śląsku sukces – zarówno artystyczny, jak i komercyjny.

     Przyjęty w książce model nowożytnego artysty, który świadomie dokonuje wyboru modelu kariery malarza, dopasowuje swoją działalność do warunków rynku sztuki oraz artystycznymi i pozaartystycznymi środkami kreuje wartość własnej twórczości, wiele zawdzięcza rozważaniom takich historyków sztuki jak Svetlana Alpers, Michelle O’Malley czy Nils Büttner. Analizy ekonomicznych uwarunkowań i determinant działalności malarzy na Śląsku w dobie baroku inspirowane są pracami tych historyków ekonomii, którzy – jak John Michael Montias, Michael North, Marten Jan Bok czy Marion Boers – przedmiotem swoich badań uczynili malarstwo holenderskie w XVII wieku. Przy próbach analizy i interpretacji statutów cechów malarzy w śląskich miastach oraz ścieżki kariery malarza cechowego pomocne były ostatnie ustalenia niemieckich historyków sztuki, jak Andreas Tacke, Marina Beck czy Georg Paula, którzy podjęli systematyczne badania środowisk malarzy cechowych w innych miastach na terenie Niemiec. Z kolei próba opisu pracowni śląskich malarzy i ich wyposażenia oraz rekonstrukcji procesu tworzenia obrazów olejnych i tablicowych czy dekoracji freskowych byłaby uboższa, gdyby nie klasyczne już dzisiaj prace Ernsta van de Weteringa na temat twórczości Rembrandta van Rijna oraz Manfreda Kollera i jego uczniów na temat barokowych malarzy freskantów działających na terenie monarchii habsburskiej.

     Rezultaty systematycznych badań nad malarstwem barokowym na Śląsku, które zostały przeprowadzone na tak wyznaczonej metodologicznie płaszczyźnie, złożyły się na dwie części niniejszego opracowania.

     Pierwszą stanowi pięć obszernych esejów wstępnych, w których zaprezentowano społeczny, ekonomiczny i artystyczny wymiar funkcjonowania malarzy na Śląsku w dobie baroku.

     Rozważania te rozpoczyna rozdział poświęcony w całości ukazaniu miejsca malarzy w ówczesnym śląskim społeczeństwie: ich pochodzenia społecznego, możliwości edukacji i następnie wybieranych przez nich określonych ścieżek dalszej kariery artystycznej oraz przyjmowanych strategii budowania pozycji w miejskich i wiejskich społecznościach przez ożenki czy piastowanie publicznych funkcji i stanowisk.

     Drugi rozdział wypełniają rozważania na temat relacji malarzy z rynkiem sztuki i fundatorami obrazów. W tym miejscu książki szczegółowo przedstawiono, jakie były segmenty rynku malarskich prac na Śląsku i na jakie dzieła był popyt, jakie strategie rynkowe przyjmowali artyści i jak zabiegali o uzyskanie zamówień, jak przebiegały negocjacje malarzy z fundatorami i jakie były standardowe warunki kończących je umów na wykonanie malarskich dzieł, a także jakie konsekwencje czekały na malarzy za niedotrzymanie tych zobowiązań.

     Trzeci esej przynosi odpowiedź na pytanie o to, jak z technologicznego punktu widzenia powstawały dzieła malarskie na Śląsku w dobie baroku. Opisano w nim wygląd i wyposażenie pracowni śląskich malarzy oraz stosowane przez nich modyfikacje popularnych technik malarstwa olejnego i fresku mokrego w celu zwiększenia szybkości i efektywności pracy.

     Kolejny rozdział poświęcony został omówieniu wzorców, manier i stylistyk, po które sięgali i które wykorzystywali w ciągu całej epoki baroku w swoich obrazach czynni na Śląsku malarze, aby odnieść komercyjny i artystyczny sukces.

     Pierwszą część książki zamyka esej, w którym nie tylko szczegółowo zaprezentowano honoraria, jakie płacono na Śląsku za malarskie prace w dobie baroku, ale także określono realną wartość dochodów czynnych na tym terenie artystów. W eseju tym podjęto również próbę ustalenia poziomu zamożności śląskich malarzy na podstawie danych ze spisów podatkowych, testamentów i pośmiertnych inwentarzy spadkowych oraz przedstawiono podejmowane przez nich i ich rodziny inicjatywy o komemoratywnym charakterze.

     Drugą część książki w całości wypełniają ułożone w porządku alfabetycznym biogramy 173 malarzy, którzy byli czynni na Śląsku lub pracowali dla śląskich fundatorów w dobie baroku. Każdy biogram zawiera dane biograficzne artysty, opis jego edukacji i późniejszej działalności zawodowej, prezentację instytucjonalnych i prywatnych zleceniodawców, krótką charakterystykę malarskiej twórczości oraz pełną listę zachowanych i niezachowanych dzieł, które powstały dla odbiorców z terenu Śląska. Prace te zestawione zostały według miejsc ich przechowywania, a opis pojedynczego dzieła zawiera – oprócz datowania – identyfikację tematu i transkrypcję sygnatury oraz innych inskrypcji, określenie materiału, techniki i wymiarów, ewentualnie także informację o historii dzieła. Wszystkie noty biograficzne artystów uzupełniono o bibliografię z listą wykorzystanych źródeł i literatury.

     Obie części książki dopełnia aneks, w którym zamieszczono wypisy z najważniejszych zachowanych rękopiśmiennych źródeł archiwalnych do malarstwa barokowego na Śląsku: statutów cechów zrzeszających malarzy we Wrocławiu, w Brzegu i Legnicy, listów potwierdzających naukę malarskiego rzemiosła, umów na wykonanie różnego rodzaju dzieł malarskich, korespondencji i uchwał dokumentujących spory między władzami cechowymi we Wrocławiu i w Legnicy a malarzami uznanymi za partaczy, decyzji o przyznaniu niektórym malarzom czynnym na Śląsku tytułu nadwornego artysty cesarza lub przywileju dworskiej wolności. Choć część z tych archiwaliów była już publikowana we wcześniejszych pracach naukowych, to jednak udostępnienie ich w całości w jednym miejscu pozwoliło stworzyć łatwo dostępną bazę źródłową dla dalszych badań naukowych nad fenomenem malarstwa barokowego na Śląsku.

     Całość zamyka spis ilustracji i obszerna bibliografia, w której uwzględniono wszystkie źródła tekstowe i publikowane prace wykorzystane w niniejszym opracowaniu.

[Fragment wstępu Pana Profesora Andrzeja Kozieła]

[red] Andrzej Kozieł: "Malarstwo barokowe na Śląsku". Wydawnictwo ViaNova, Wrocław 2017. Okładka twarda, format 21,6 x 29,7 cm, stron 864, kolorowe ilustracje

Zobacz także:
książka w Sudeckiej Księgarni Wysyłkowej