Nowy Atlas Historyczny Wrocławia
„Atlas Historyczny Miast Polskich” to projekt realizowany od 1993 roku pod patronatem Międzynarodowej Komisji Historii Miast, która już od 1965 roku zajmuje się opracowywaniem atlasów historycznych miast europejskich w celu „stworzenia bazy źródłowej do badań porównawczych nad urbanizacją Europy i przemianami przestrzennymi miast” (atlasmiast.umk.pl). Każdy atlas składa się z części opisowej (w dwóch językach – miejscowym i angielskim), przedstawiającej przemiany urbanistyczne na przestrzeni wieków oraz ze zbioru map. Są to mapy historyczne oraz rekonstrukcyjne – sporządzone na podstawie źródeł pisanych, ikonograficznych i kartograficznych. Każdy zbiór zawiera też najstarszą mapę katastralną danego miasta.
W roku 1998 rozpoczęto wydawanie serii atlasów miast śląskich (IV tom Atlasu). W zespole redakcyjnym znaleźli się historycy, historycy sztuki, archeologowie i kartografowie. Z terenu Dolnego Śląska do tej pory wydano atlasy Wrocławia, Niemczy, Środy Śląskiej, Trzebnicy, Świdnicy, Legnicy, Ząbkowic Śląskich, Oławy, Strzegomia, Strzelina, Milicza, Ziębic, Jeleniej Góry i ponownie Wrocławia.
Tę ostatnią publikację przedstawili 2 marca w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego współautorzy Atlasu: historyczki prof. Marta Młynarska-Kaletynowa i dr Dagmara Adamska, historyk sztuki prof. Rafał Eysymontt oraz kartograf Marcin Siehankiewicz. Chodzi o drugie wydanie atlasu, a właściwie całkiem nową wersję. Wydanie z 2001 roku obejmowało tylko historyczne centrum Wrocławia w obrębie murów miejskich. Obecny atlas obejmuje cały obszar dzisiejszego miasta. Oprócz obszernej części opisowej, zilustrowanej rysunkami i zdjęciami lotniczymi, publikacja zawiera 110 map i planów, spośród których część nie była dotychczas nigdzie publikowana.
Do najbardziej interesujących elementów Atlasu należy mapa (i jej analiza) ukazująca wczesnośredniowieczne osadnictwo na współczesnym obszarze administracyjnym miasta. Początkowo były to rozproszone osady lub nawet pojedyncze gospodarstwa leżące w dolinach rzek. Wśród nich były folwarki, w których hodowano owce, osady młyńskie czy rybackie. Część z tych osad zanikła, inne połączyły się i w XIII wieku zostały przeniesione na prawo niemieckie.
W sumie, na terenie dzisiejszego Wrocławia w średniowieczu powstało około 100 majątków należących początkowo do rycerstwa, a później do mieszczan, Kościoła oraz rady miejskiej. Większość z nich została później wchłonięta przez rozrastające się miasto (np. Nowa Wieś Komandorska w rejonie dzisiejszej ulicy Komandorskiej czy Polska Nowa Wieś w rejonie ul. Nowowiejskiej) lub dała początek dzisiejszym osiedlom na przedmieściach (np. Ołtaszyn, Maślice, Oporów lub Muchobór). Bardzo ciekawa jest analiza przedstawionych w porządku chronologicznym słowiańskich i niemieckich nazw tych osad i majątków, również wskazująca na zachodzące na tym obszarze przemiany.
Na szczególną uwagę zasługuje też najstarszy plan katastralny miasta z 1865 roku. Nie był uwzględniony w poprzednim wydaniu atlasu, ponieważ z niewiadomych powodów brakuje w nim dużych fragmentów centrum miasta, jest jednak bardzo cennym dokumentem ukazującym Wrocław już po „wyjściu” poza mury miejskie, ale jeszcze przed nadejściem epoki industrialnej. Niektóre z map, które znalazły się w pierwszym wydaniu Atlasu, zostały uzupełnione o najnowsze ustalenia archeologów i historyków, np. dotyczące grodu na Ostrowie Tumskim czy wału zewnętrznego powstałego jeszcze przed budową zewnętrznych murów miejskich wzdłuż dzisiejszej fosy.
Bardzo ciekawe są też mapy ukazujące przekształcenia funkcjonalno-przestrzenne w poszczególnych częściach miasta. Możemy odnaleźć na nich np. relikty zabudowy średniowiecznej na tle XX-wiecznej zabudowy okolic Rynku albo prześledzić zmiany funkcji poszczególnych parcel w samym centrum miasta oraz na jego dawnych przedmieściach: Mikołajskim, Odrzańskim i Oławskim. Interesujące są mapy sporządzone z wykorzystaniem techniki fotogrametrycznej czyli skanowania terenu za pomocą urządzenia zwanego lidarem. Pozwala ona m.in. na szczegółowe ukazanie nierówności terenu i np. na odtworzenie dawnej sieci cieków wodnych.
Mieszkańców poszczególnych osiedli z pewnością zainteresują XIX-wieczne (lub z przełomu XIX i XX wieku) mapy i plany Kleciny, Brochowa, Zalesia, Karłowic i Różanki, Pilczyc i Popowic, Oporowa, Tarnogaju, czy Borka (to tylko kilka przykładów). Na tych najstarszych można zobaczyć m.in. działki ogrodów tzw. wsi kapuścianych, zaopatrujących dawniej miasto w warzywa i zioła. Ciekawe są też pruskie mapy wojskowe (podające m.in. szczegóły dotyczące ilości zagród czy sprzężajów konnych w poszczególnych podwrocławskich wsiach), plany fortyfikacyjne, plan wodociągów miejskich, mapy Odry sprzed budowy kanałów żeglugowego i przeciwpowodziowego czy też mapy terenów zielonych (Szczytnik i Dąbia oraz Parku Południowego). Interesujące może też być prześledzenie przebiegu dawnych dróg na tle dzisiejszej zabudowy, co pozwala nieraz na wyjaśnienie dlaczego niektóre starsze budynki stoją „bokiem” do dzisiejszych ulic. Atlas uwzględnia też mapy projektowe, ukazujące planowaną zabudowę czy przebudowę ulic bądź osiedli – części z nich nie zrealizowano. Najnowszą historię miasta przedstawia mapa zespołów osiedlowych powstałych we Wrocławiu w latach 1945-2012.
Jak zaznaczył prof. Eysymontt, wiele elementów Atlasu, zwłaszcza map rekonstrukcyjnych, stanowi punkt wyjścia do dalszych badań i dociekań na temat historii miasta. Atlas przedstawia obecny stan wiedzy, często ukazując różne koncepcje. Publikacja może też być pomocna w planowaniu przestrzennym oraz w realizacji różnych przedsięwzięć na poziomie miasta czy poszczególnych osiedli.
Z pewnością nowy „Atlas Historii Wrocławia” stanie się nie lada gratką nie tylko dla historyków czy urbanistów, ale również dla zainteresowanych historią miasta „zwykłych” mieszkańców Wrocławia. Szczegółowe informacje oraz wykaz map objętych Atlasem można znaleźć na stronie: atlasmiast.umk.pl/atlasy/wroclaw_2.
Katarzyna Potocka-Brygier - NaszeSudety