Góry Izerskie - opis pasma

     Góry Izerskie przecięte są polsko-czeską granicą państwową. Ich nadgraniczny charakter miał wielki wpływ na rozwój powojennej turystyki w tym regionie. Duża ich część, zwana Workiem Jakuszyckim, była przez długie lata niedostępna dla turystów. Dzisiaj można już wędrować szlakami do Orla, na Izerską Halę, a także na czeską stronę gór. Zimą spotkać tu można ogromne ilości narciarzy biegowych, których mekką w tym rejonie są Jakuszyce.
 
Położenie, topografia
 
     Góry Izerskie, wraz z Pogórzem, tworzą najdalej na zachód wysuniętą część polskich Sudetów. Dzielą się zasadniczo na dwie części, Grzbiet Kamienicki i Grzbiet Wysoki, przedzielone doliną wypływającej spod Izerskich Garbów i Przedniej Kopy Kwisy oraz Małej Kamiennej. Na północy Góry Izerskie przechodzą w Pogórze Izerskie, ciekawy kulturowo i krajoznawczo region, a na wschodzie łączą się z Kotliną Jeleniogórską. Od południowego wschodu ograniczone są Przełęczą Szklarską, za którą ciągną się Karkonosze, najwyższe sudeckie pasmo. Po czeskiej stronie jako Jizerské hory graniczą z Przedgórzem Karkonoskim na południu oraz z Kotliną Żytawską na zachodzie. Pogórze Izerskie od zachodu, poprzez dolinę Nysy Łużyckiej, graniczy z leżącym po stronie niemieckiej Pogórzem Łużyckim. Najwyższym wzniesieniem Gór Izerskich jest Wysoka Kopa (1126 m), wznosząca się w Grzbiecie Wysokim. W czeskiej części palma pierwszeństwa przypada położonemu na granicy Smrkowi (1124 m).
 
Budowa geologiczna
 
     Góry Izerskie należą do jednostki geologicznej, zwanej metamorfikiem izerskim. Jest to osłona młodszego geologicznie krystaliniku karkonosko-izerskiego, który tworzy Karkonosze i część czeskich Gór Izerskich. W metamorfiku izerskim występują przede wszystkim gnejsy, granitognejsy oraz łupki łyszczykowe, w których poszukiwacze kamieni znajdują szczotki kwarcowe, turmaliny, granaty i wiele innych cennych minerałów. Znanym pod tym względem miejscem było od wieków ujście Šafirovego potoku do Jizerki, gdzie znajdowane były m.in. amfibole, apatyty, diopsyty, tytanity, ametysty, awanturyny, chalcedony, chryzoprazy, kryształy górskie, granaty, cyrkony, turmalin i czarne ilmenity, znane też jako izeryny. Według pisemnych wzmianek z 1845 roku kobiety i dzieci wybierały z rzeczki izeryny i sprzedawały do Berlina i Drezna na wyrób biżuterii żałobnej. Najrzadsze z występujących tu minerałów to rubiny i szafiry. Znalezione okazy, osiągające do 1 cm wielkości, należą do najpiękniejszych w Europie.
 
     W strefie uskokowej w okolicy Świeradowa-Zdroju i Czerniawy Zdroju występują wody mineralne. Są to niskozmineralizowane szczawy wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowe, wykorzystywane w leczeniu chorób układu krążenia i ruchu oraz dolegliwościach alergicznych. Ważne dla rozwoju regionu były i są nadal duże pokłady kwarcu, eksploatowane do dnia dzisiejszego w kopalni „Stanisław” na Izerskich Garbach. Jest to najwyżej położona (ok. 1000 m n.p.m.) odkrywkowa kopalnia w Europie.
 
Hydrografia
 
     Cztery najważniejsze rzeki, które odwadniają teren Gór Izerskich to Izera, od której wzięły one swoją nazwę, Kwisa, Kamienica i Kamienna. Pierwsza z nich w swym górnym odcinku jest rzeką graniczną i niżej toczy swe wody do Łaby, mającej swe źródła w pobliskich Karkonoszach, a następnie do Morza Północnego. Pozostałe trzy znajdują się w dorzeczu Odry, czyli płyną w kierunku Morza Bałtyckiego. Grzbietem Wysokim przechodzi europejski dział wodny, rozdzielający zlewiska dwóch wspomnianych wyżej mórz. Ciekawostką jest fakt, że w samym sercu gór Izera ma charakter rzeki nizinnej, tworząc w rejonie Izerskiej Hali liczne meandry, charakterystyczne dla cieków płynących w terenie o małym spadku. Duża ilość wody spływającej na Pogórze Izerskie wiąże się z zagrożeniem powodziowym, które wymusiło uregulowanie większości potoków, co miało miejsce już na przełomie XIX/XX wieku. Dla ochrony niżej położonych terenów, w 1905 roku utworzono na Kwisie jezioro zaporowe (Leśniańskie), a blisko 20 lat później kolejne - Złotnickie. Zbiorniki retencyjne istnieją również na oddzielającym Pogórze Izerskie od Kaczawskiego Bobrze.
 
Przyroda i jej ochrona
 
     W powszechnym mniemaniu obszar Gór Izerskich wciąż kojarzy się z klęską ekologiczną, jaka miała tutaj miejsce kilkadziesiąt lat temu. Napływające z zachodu zanieczyszczenia z kopalń i elektrowni, zarówno polskich, jak czeskich i niemieckich, odbiły się negatywnie na drzewostanie Gór Izerskich, pozostawiając na długie lata wielkie połacie martwego lasu. Na szczęście pozostała część flory poradziła sobie z kwaśnymi deszczami i nie została w tak dużym stopniu przeobrażona.
 
     Z pewnością elementem wyróżniającym florę Gór Izerskich spośród innych pasm sudeckich są torfowiska, rozpościerające się po obu stronach granicy. Mają one po kilka tysięcy lat, a wiek najstarszych z nich szacuje się nawet na 10 000 lat. Miejsce to zostało objęte ochroną rezerwatową w 1969 roku, ale jego powierzchnia była wówczas niewielka. W 2000 roku utworzony został rezerwat „Torfowiska Doliny Izery” o powierzchni 485 ha, który razem z przylegającym doń rezerwatem „Rašeliniště Jizery” po czeskiej stronie, tworzy największy tego typu obszar w Sudetach. Rośnie tutaj wiele ciekawych roślin, wśród których warto wymienić m.in. brzozę karłowatą, która występuje w tundrze dalekiej północy, a w Góry Izerskie została przyniesiona przez lodowiec podczas ostatniego zlodowacenia. Innymi ciekawymi roślinami są: kosodrzewina, zwana również sosną górską, rosnąca w normalnych warunkach na wysokościach ponad 1250 m, sosna błotna, widłaczek torfowy, a także rzadkie owadożerne rosiczki: okrągłolistna i pośrednia. Zadziwiający jak na tę wysokość jest klimat Izerskiej Hali (leży ona na wysokości 840-880 m npm), charakteryzujący się podobnymi współczynnikami jak leżące około 500 m wyżej karkonoskie piętro subalpejskie. O wyjątkowości tutejszego klimatu może świadczyć fakt, że 20 lipca 1996 r. zanotowano tu temperaturę –5,5 stopnia! Ten rok był zresztą wyjątkowo zimny, bowiem 29 grudnia termometry pokazały –36,6 stopnia.
 
     Na obszarze Gór i Pogórza Izerskiego znajdują się jeszcze trzy inne rezerwaty. Rezerwat „Krokusy w Górzyńcu” położony jest na północnych zboczach Grzbietu Wysokiego, ponad doliną Małej Kamiennej. Utworzony został w 1962 roku i chronione w nim są naturalne stanowiska krokusa (szafrana spiskiego), ale rośnie tu też kilka innych chronionych roślin, np. pierwiosnka wyniosła, przylaszczka pospolita, jaskier kosmaty i kokoryczka wielokwiatowa. Drugim z rezerwatów są „Grądy koło Posady” (w tzw. Worku Turoszowskim) na Pogórzu Izerskim. Jest to rezerwat leśny, chroniący fragment naturalnego lasu grądowego. W runie spotkać można chronioną konwalię majową i bluszcz pospolity. Również na Pogórzu Izerskim usytuowany jest leśno-florystyczny rezerwat „Góra Zamkowa” we Wleniu. Spacerując ścieżkami rezerwatu można poczuć charakterystyczny zapach czosnku, wydzielany przez czosnek niedźwiedzi, a także spotkać wiele roślin chronionych (np. lilię złotogłów, irgę czarną, paprotnika kolczystego i cisy).
 
     Izerski świat zwierząt jest mniej urozmaicony, ale spotkać można kilka gatunków dużych ssaków, w tym jelenie, sarny i dziki, a także przychodzące z Karkonoszy muflony. Awifaunę reprezentują płochacz halny, siewka górska, siwarnik, a w rejonie Izerskiej Hali usłyszeć można w czasie toków głuszce i cietrzewie.
 
Historia
 
     Tereny położone na północ od Gór Izerskich były w IX wieku zasiedlone przez plemię Bobrzan. W średniowieczu osadnictwo dotarło do podnóża gór, w okolice dzisiejszej Kamienicy i Mirska, ale największy jego rozwój miał miejsce w XIII wieku, gdy powstała większość istniejących do dzisiaj miejscowości. Przynależność państwowa Gór i Pogórza Izerskiego zmieniała się na przestrzeni wieków. Na początku wieku X wchodziły w skład potężnego państwa Przemyślidów, ale pod koniec tego stulecia do swych włości przyłączyli je Piastowie. Jednakże już w 1031 roku utracili ich część na rzecz cesarza niemieckiego Konrada II (granica przebiegała wówczas na Kwisie). Skutkiem tych zmian, w omawianym czasie region był w posiadaniu aż trzech władców: niemieckiego, czeskiego i polskiego. W XIV wieku duża część Gór Izerskich, znalazła się w granicach potężnego księstwa świdnicko-jaworskiego, należącego do Piastów śląskich. Księstwo to przeszło pod władanie korony czeskiej po wygaśnięciu lokalnej linii piastowskiej. W ten sposób całe Góry Izerskie znalazły się w granicach Czech, które z kolei w XVI wieku trafiły w ręce austriackich Habsburgów. Kolejna ważna zmiana nastąpiła po I wojnie śląskiej (1740-42), w wyniku której Śląsk dostał się w ręce króla Prus. Granica między Prusami a Austrią przebiegała przez Góry Izerskie i zasadniczo pokrywała się (z niewielkimi późniejszymi modyfikacjami), z obecną granicą między Polską a Republiką Czeską.
 
     Ciekawą historię osadniczą mają tereny położone w rejonie Izerskiej Hali. W XVII wieku czescy uchodźcy religijni założyli tutaj osadę Gross-Iser. W 1734 roku osada liczyła 13 zagrodników i chałupników i składała się z bud pasterskich, których mieszkańcy zajmowali się wypasem bydła i owiec, produkcją serów, przędzeniem wełny, a nade wszystko kłusownictwem i przemytem. W czasach rozkwitu pobliskiego uzdrowiska Świeradów-Zdrój, Gross-Iser stała się niezwykle popularna wśród kuracjuszy, głównie z powodu pięknych widoków i pokładów torfu, wydobywanych tu i wykorzystywanych do leczniczych kąpieli. W 1933 osada liczyła 133 mieszkańców. Nigdy później już nie osiągnęła takiej liczby. Po 1945 roku Armia Czerwona rozpoczęła wysiedlenia, a opuszczone domy szybko niszczały rabowane przez szabrowników. Do dzisiaj zachował się tylko budynek dawnej szkoły, dziś popularne schronisko. Po wojnie wykorzystywany był jako strażnica WOP, co uchroniło go przed dewastacją. Tyle pozostało z ludnej niegdyś osady.
 
     Oddzielną kartą historii jest w Górach Izerskich szklarstwo. Pierwsza huta szkła w okolicy powstała już w XIII wieku w bocznej dolince potoku spływającego do Kamiennej w Piechowicach. Następnie, gdy w najbliższej okolicy zaczynało brakować koniecznego do wytopu szkła drewna, a jego transport z dalszych miejsc stawał się nieopłacalny, hutę przenoszono coraz wyżej w górę rzeki, stąd nazywano je „hutami wędrującymi”. Pośród ostatnich lokalizacji należy wymienić hutę w dolinie Kamiennej w Szklarskiej Porębie, której zabudowania stoją do dzisiaj, a także w Orlu, głęboko w górach, gdzie obok zakładu powstała niewielka osada. Dzisiaj zachowały się z niej zaledwie trzy budynki, wykorzystywane jako stacja turystyczna. W 2005 roku odsłonięto w tym miejscu ładny pomnik upamiętniający szklarskie tradycje Orla.
 

Turystyka
 
     Góry Izerskie są atrakcyjne dla turystów przez cały rok. Zimą to mekka narciarzy biegowych z siecią doskonale utrzymanych tras po obu stronach granicy, dostępnych poprzez turystyczne przejścia graniczne, latem to region, w którym spotkać można wielu miłośników dwóch kółek. Duże fragmenty tych gór mają charakter spłaszczonych wierzchołków i dużych połaci niemal równego terenu, co daje doskonałe możliwości planowania zróżnicowanych tras rowerowych. Ruch turystyczny skupia się w dwóch miejscowościach: Świeradowie Zdroju i w Szklarskiej Porębie, której częścią są Jakuszyce.
 
     Niestety, dotarcie w Góry Izerskie komunikacją publiczną nie jest proste. O ile podróż do Szklarskiej Poręby nie nastręcza większych problemów (z wyjątkiem pociągu, który odległość 160 km z Wrocławia pokonuje w... 5 godzin), o tyle dotarcie do np. Jakuszyc nie jest już takie proste, bowiem kursuje tutaj tylko kilka autobusów. Podobnie jest z trasą ze Szklarskiej Poręby do Świeradowa-Zdroju, do którego najlepiej jechać przez Jelenią Górę. Ułatwione zadanie mają posiadacze czterech kółek, bowiem do Szklarskiej Poręby i Jakuszyc prowadzi międzynarodowa trasa nr 3 (jeżdżą tędy niestety także liczne TIR-y), a do Świeradowa-Zdroju można dotrzeć lokalną drogą odbijająca z trasy nr 30 (Jelenia Góra – Zgorzelec). Malownicza jest droga 362 ze Szklarskiej Poręby do Świeradowa-Zdroju, prowadząca przez słynny Zakręt Śmierci i Rozdroże Izerskie. Jest to w zasadzie jedyna ogólnie dostępna droga prowadząca przez Góry Izerskie.
 
     W Świeradowie Zdroju ma swój początek Główny Szlak Sudecki im. dr. Mieczysława Orłowicza, który wiedzie przez większość sudeckich pasm i kończy się w Prudniku, na skraju Gór Opawskich. Otwarcie dla turystów tzw. Worka Jakuszyckiego poskutkowało wyznaczeniem kilu nowych szlaków, z których najpopularniejszy prowadzi z Jakuszyc przez osadę Orle do Chatki Górzystów na Izerskiej Hali. Podobny skutek miało otwarcie w ostatnich latach dwóch przejść turystycznych: Polana Jakuszycka – Harrachov i Orle – Jizerka. Oprócz tego w rejonie znajduje się gęsta sieć szlaków narciarskich, utrzymywanych w zimie przez ośrodek sportów biegowych w Jakuszycach. Od kilkudziesięciu lat odbywa się tutaj Bieg Piastów, masowa impreza o międzynarodowej renomie.
 
     Pogórze Izerskie jest bardzo bogate w zabytki. Warto zobaczyć typowe dla Łużyc budownictwo mieszkaniowe, którego wspaniałe przykłady zachowały się w okolicach Zgorzelca i Bogatyni. M.in. na rynku w Sulikowie znajdziemy dwa urocze drewniane domki z podcieniami, stanowiące fragment dawnej zabudowy całego placu. Warte odwiedzenia są dawne siedziby rycerzy i szlachty, np. Gryf, Wleń, Siedlęcin, Radomierzyce, Płakowice, Maciejowiec, czy piękny przykład włoskiego renesansu – pałac w Nawojowie Łużyckim. Potężny zamek Czocha, będący tłem dla licznych filmów, od komedii wojennych po pamiętniki Fanny Hill, wznosi się dumnie ze swą monumentalną wieżą nad Jeziorem Leśniańskim. Wartych odwiedzenia jest także wiele miast, dość wspomnieć o zabytkach Lwówka Śląskiego, Nowogrodźca, Lubania, Zgorzelca czy Lubomierza, znanego również z Muzeum Kargula i Pawlaka oraz Festiwalu Filmów Komediowych.
 
     Po czeskiej stronie gór znajduje się kilka wież widokowych. Najbliższa naszej części jest nieco kosmiczna w kształcie wieża na granicznym Smrku. Nieco dalej w głąb gór znajdziemy kolejne wieże, m.in. na Frydlántskiej vyšínie, Hvěździe, Špičáku i Kopaninie. Czeska część gór różni się zasadniczo od polskiej rzeźbą, ponieważ o ile po polskiej stronie dominują spłaszczone powierzchnie, u naszych sąsiadów Góry Izerskie charakteryzują się głębokimi dolinami i licznymi wychodniami skalnymi, zaadoptowanymi na ubezpieczone punkty widokowe.