Góry Kamienne - opis pasma

     W rysunkach dzieci góry jawią się najczęściej jako strome trójkąty. Góry Kamienne takie właśnie są, a już na pewno ich najwyższa część z Waligórą, Suchawą i Kostrzyną. W literaturze turystycznej nazywane są czasami „sudeckimi Tatrami” i nie ma w tym przesady, jeśli wziąć pod uwagę naprawdę strome zbocza, głębokie doliny i ogromny wysiłek, jaki trzeba włożyć w ich pokonanie. Ale na tym właśnie polega wyjątkowość Gór Kamiennych wśród sudeckich pasm, które z reguły nie posiadają takiego ukształtowania.

Położenie, topografia

     Góry Kamienne należą do makroregionu Sudetów Środkowych i charakteryzują się ciekawym położeniem, tworząc jakby dwa samodzielne pasma, oddzielone od siebie Kotliną Krzeszowską oraz Obniżeniem Lesku i Kamiennej Góry. Położone na zachodzie Góry Krucze ułożone są południkowo i ciągną się na przestrzeni blisko 20 kilometrów od Kamiennej Góry na północy po granicę państwową w okolicach Okrzeszyna na południu. Ich wschodnie granice wyznacza dolina Zadrny, oddzielająca Góry Krucze od Wzgórz Krzeszowskich, a zachodnie dolina Bobru, za którą wznoszą się wzniesienia Wzgórz Bramy Lubawskiej. Wzgórza otaczające Góry Krucze należą do Kotliny Kamiennogórskiej.

     Druga część pasma, znacznie rozleglejsza, ma już typowy dla sudeckich pasm przebieg z północnego zachodu ku południowemu wschodowi. Podzielona jest na kilka mniejszych jednostek: leżący najdalej na północ Czarny Las, następnie Masyw Dzikowca i Lesistej Wielkiej, Wyżynę Unisławską, Góry Suche i leżącą na południu Dolinę Ścinawki w okolicach Tłumaczowa. W rejonie Uniemyśla Góry Kamienne graniczą z zaliczanymi do Gór Stołowych Zaworami, w okolicach Mieroszowa z Obniżeniem Mieroszowskim, a na północnym wschodzie z Górami Czarnymi, wchodzącymi w skład Gór Wałbrzyskich.

     Najwyższym szczytem Gór Kamiennych jest Waligóra (936 m), a w jej pobliżu znajduje się jeszcze kilka innych szczytów przekraczających wysokość 900 metrów, np. leżące w tym samym grzbiecie Kostrzyna (906 m) i Suchawa (928 m). W polskiej części Gór Kruczych najwyższa jest Szeroka (842 m), a po stronie czeskiej, gdzie góry te noszą nazwę Vranich hor - Královecký Špíčak (881 m). Na południe od najwyższej części Gór Kamiennych ciągnie się graniczny grzbiet Gór Suchych, po czeskiej stronie określany jako Javoří hory. Granica państwowa biegnie m.in. przez Ruprechtícký Špičak (pol. Szpiczak), na którym stoi wieża widokowa.

Budowa geologiczna

     Geologicznie Góry Kamienne znajdują się w obrębie dużej jednostki geologicznej, jaką jest niecka śródsudecka, zwana również depresją śródsudecką. Oprócz Gór Kamiennych skały tej jednostki budują również podłoże m.in. Wzgórz Bramy Lubawskiej i części Gór Wałbrzyskich. Ograniczona jest od zachodu blokiem karkonosko-izerskim, od wschodu obniżeniem Świebodzic, blokiem sowiogórskim, strukturą bardzką i metamorfikiem kłodzkim, a od północy – strukturą Gór Kaczawskich.

     Góry Kamienne zbudowane są ze skał osadowych i wulkanicznych pochodzących z różnych okresów, począwszy od karbonu, poprzez charakteryzujący się intensywną działalnością wulkaniczną perm, na górnej kredzie skończywszy. Znajdziemy tutaj przede wszystkim permskie riolity i trachybazalty (tradycyjnie określane jako porfiry i melafiry), ale dużą część, zwłaszcza na skrajach pasma, tworzą pokłady zlepieńców i piaskowców. Charakterystyczną cechą tych gór są strome wierzchołki, będące pozostałością okresu, gdy czynnych tu było wiele wulkanów.

     W regionie najważniejszym surowcem skalnym są melafiry, eksploatowane do dzisiaj np. w kamieniołomie w Rybnicy Leśnej. Plany rozbudowy tego kamieniołomu o kolejne złoża na zboczach góry Klin w pobliżu schroniska „Andrzejówka”, spotykaja się w ostatnich latach ze zdecydowanym sprzeciwem okolicznych mieszkańców i obrońców przyrody. W południowej części Gór Kruczych znajdują się niewielkie pokłady węgla kamiennego, ale są na tyle małe, że ich wydobycie nie rozwinęło się nigdy na większą skalę. Znacznie zasobniejsze w węgiel okazały się okolice położonego na południowy zachód Žacléřa, gdzie „czarne złoto” było eksploatowane w kilku kopalniach do lat 90. XX wieku. Dzisiaj jedną z nich można zwiedzać.

     Góry kamienne charakteryzują się dużą ilością skałek i różnego rodzaju osuwisk. Najefektowniejszymi odsłonięciami skalnymi są Czerwone Skałki na zboczach Suchawy. Innymi ciekawymi miejscami są Krucze Skały w okolicach Lubawki, objęte ochroną rezerwatową, a także liczne nieczynne kamieniołomy, w których zobaczyć można ciekawe odsłonięcia skał. Szczególnie interesujące są tzw. szczeliny wiatrowe na zboczach Lesistej Wielkiej, które były atrakcją turystyczną już w XIX wieku. Obecnie są pomnikiem przyrody, a ich niezwykłość polega na szczególnym ukształtowaniu szczelin w tufach porfirowych, w których przez cały rok występuje cyrkulacja powietrza. Latem powietrze jest tam zimne, zimą z kolei wyraźnie cieplejsze niż otaczające.

Hydrografia

     Niemal całe Góry Kamienne odwadniane są przez dopływy Odry, w tym przypadku głównie Bobru, do którego wpadają Zadrna i Lesk, oraz Bystrzycy i Nysy Kłodzkiej, zbierającej m.in. wody toczone przez Ścinawkę. Jedynie mała, południowa część Gór Kruczych, zwana Workiem Okrzeszyna, odwadniana jest przez potok Szkło, który kończy swój bieg w nurtach Úpy, leżącej w zlewni Morza Północnego. W całym paśmie spotkać można głęboko wcięte doliny, w tym tzw. suche doliny, od których nazwę wzięła wschodnia część Gór Kamiennych – Góry Suche.

     Ciekawym zjawiskiem hydrologicznym występującym w Górach Kamiennych jest kaptaż. Mianem tym określa się przechwycenie wód jednej rzeki przez inną, spowodowane intensywną erozją wsteczną. Jednym z najlepszych przykładów tego zjawiska w Sudetach jest kaptaż Rybnej, która przechwyciła źródliskowe potoki Ścinawki w Rybnicy Leśnej. Będąc w tym miejscu, warto zwrócić uwagę na ukształtowanie powierzchni i wyobrazić sobie, że dawniej źródła Rybnej leżały daleko na wschód i dzięki intensywnej erozji dokonywanej przez tę rzekę, przedarła się ona przez wzniesienia oddzielające ją od potoków spływających do Ścinawki. Po dotarciu do potoku spływającego spod Przełęczy Trzech Dolin, Rybna przejęła go, zasilając w ten sposób swoje wody.

Przyroda i jej ochrona

     Wysokości, na jakich leżą Góry Kamienne, predestynują je do piętra regla dolnego. Mimo wielu dużych stromizn, na większości obszaru dzisiejsza struktura lasu jest wynikiem działalności człowieka i wycinaniu drzew w XIX wieku. Podobnie jak w całych Sudetach, wyręby obsadzano wówczas szybko rosnącymi świerkami pochodzącymi z różnych siedlisk. Jedynie w wyższych partiach gór spotkać można naturalne świerczyny, a w Górach Kruczych – fragmenty kwaśnej buczyny. Ciekawe pod tym względem jest Pasmo Lesistej Wielkiej, gdzie zachowały się fragmenty lasu z dominującymi gatunkami liściastymi, takimi jak jarzębina, brzoza i jawor.

     Swoiste zaciemnienie lasów, spowodowane gęstymi koronami świerków słabo przepuszczającymi promienie słoneczne, skutkuje ubogą florą w niższych partiach lasu. Spotkać tutaj można głównie rośliny, które potrzebują słońca w umiarkowanym zakresie, a najpopularniejszymi gatunkami są borówki, szczawik zajęczy, śmiałek pogięty i wietlica samicza. Nieco bogatszy skład runa występuje w jaśniejszych częściach lasów i spotkać w nich można pospolitego trzcinnika leśnego, gajowca żółtego, marzankę wonną, kilka gatunków paproci i wiele innych roślin. W niektórych miejscach rosną również maliny, których duże stanowisko znajduje się na przykład u podnóża zamku Radosno. Ciekawe florystycznie są miejsca podmokłe, na których często rosną w niewielkich skupiskach olchy. Oprócz nich zobaczyć można duże ilości lepiężników białych, wystawiających wczesną wiosną swe główki z ziemi. Na łąkach, najbogatszych florystycznie zespołach, rosną m.in. zimowit jesienny, ostrożeń warzywny, dziewięćsił bezłodygowy, storczyki i niezapominajka błotna. W Sokołowsku zachowały się fragmenty parków zdrojowych, w których rosną m.in. cypryśnik groszkowy, jodła kalifornijska, daglezja, choina kanadyjska i liczne krzewy ozdobne. Najciekawszym drzewem jest tutaj uznany za pomnik przyrody cis pospolity, rosnący koło sanatorium „Chrobry”. Oprócz niego, z istniejących w Górach Kamiennych i ich najbliższych okolicach pomników przyrody ożywionej warto jeszcze wymienić lipę drobnolistną o obwodzie pnia 825 cm, rosnącą na cmentarzu w Unisławiu Śląskim oraz buka pospolitego (492 cm obwodu), przy ul. Małej w Mieroszowie.

     W 1981 roku powstał na terenie Gór Kamiennych Park Krajobrazowy Sudetów Wałbrzyskich. Jego nazwa nawiązuje do używanej krótko po II wojnie Światowej określenia Sudety Wałbrzyskie, którym obejmowano wówczas Góry Kamienne i Góry Wałbrzyskie. Park zajmuje obszar blisko 6500 ha, a jego otulina to prawie 2900 ha. Granicami Parku objęta jest najwyższa część Gór Kamiennych z dominującym Waligórą, Pasmo Lesistej i Dzikowca, a także fragment Gór Wałbrzyskich z najwyższą Borową. Po czeskiej stronie, pod samą granicę podchodzi Park Krajobrazowy Broumovsko. Na terenie PK Sudetów Wałbrzyskich nie ma rezerwatów przyrody, a jedyny na obszarze Gór Kamiennych znajduje się w Górach Kruczych. Jest to florystyczno-krajobrazowy rezerwat „Kruczy Kamień” koło Lubawki, w którym chronione są porfirowe skały z cenną roślinnością, wśród której występuje endemiczny fiołek porfirowy. Warto też wspomnieć o leżącym w pobliżu rezerwacie „Głazy Krasnoludków” (na południe od Wzgórz Krzeszowskich), w którym zobaczyć można piaskowcowe grzyby, figury i skałki sięgające wysokości 30 m.

Historia

     Ze względu na trudne warunki panujące w Górach Kamiennych, szczególnie małą ilość wody w głębokich dolinach i strome, nie nadające się do uprawy zbocza, osadnictwo wkroczyło w góry stosunkowo późno. Znacznie więcej śladów dawnego osadnictwa znajdujemy na przedpolu tych gór, zwłaszcza w łatwo dostępnej Kotlinie Kamiennogórskiej. Płynący tędy Bóbr dostarczał wody i ryb, a żyzne gleby dawały szanse na dobre plony. Pierwsze ślady człowieka w tym regionie pochodzą z epoki kamienia, między innymi na stanowisku w okolicy Mieroszowa.

     Czasy wczesnego średniowiecza to powstanie pierwszych znaczących osad na tym terenie. Ważną drogą przechodzącą przez Góry Kamienne była trasa wiodąca doliną Sokołowca. Za czasów Mieszka I Góry Kamienne weszły w skład państwa polskiego, a później były częścią księstwa świdnicko-jaworskiego. Jedynie niewielka, wschodnia część tych gór należała do hrabstwa kłodzkiego. Jednocześnie był to region graniczny, a gęste i dzikie lasy były doskonałym kordonem oddzielającym ziemie śląskie od czeskich. W XIII wieku książę Bolko I świdnicki wzniósł zamki Radosno i Rogowiec dla ochrony swych południowych granic. Ten ostatni, położony na wysokości 870 m, uważany jest powszechnie za najwyżej położoną warownię w Polsce, chociaż palma pierwszeństwa należy się niedawno odkrytemu zameczkowi karkonoskiemu, zbudowanemu ponad Karpaczem, na wysokości ok. 950 m.

     W 1292 roku, w leżącym między Górami Suchymi a Górami Kruczymi Krzeszowie osiedli cystersi, sprowadzeni tutaj przez księcia Bolka I. Zakonnicy ci byli chętnie sprowadzani na ziemie książęce, ponieważ ich nowoczesne sposoby gospodarowania przynosiły duże zyski. Dzięki nadaniom i własnej pracy, cystersi szybko stali się właścicielami większości okolicznych wsi. W czasie najazdu husyckiego, rozbudowany już wówczas klasztor padł ofiarą ataku najeźdźców, a kroniki mówią o 70 zamordowanych mnichach. Również oba kamiennogórskie zamki, Radosno i Rogowiec, zostały zdobyte przez husytów i częściowo zniszczone. W tym czasie obie warownie stały się siedzibami raubritterów, rycerzy, którzy zdradzili swe szlachetne ideały i zajęli się rozbojem. Napadali na wędrujących tędy kupców, nie szczędzili również mieszkańców okolicznych miejscowości. Jednym z najbardziej znanych i jednocześnie najbardziej bezlitosnych był Jan Schellendorf, który miał w swym posiadaniu oba zamki. Tego typu działania nie mogły podobać się królowi Maciejowi Korwinowi, który w 1475 roku wyruszył ze swoimi wojskami, by zdobyć zamek Książ, w którym Schellendorf również miał oparcie. Do pokonania raubrittera nie doszło, ponieważ wezwany przez niepokojące wieści król musiał wracać na Węgry, a poza tym Schellendorf ukorzył się przed władcą i obiecał, że porzuci zbójeckie rzemiosło. Słowa nie dotrzymał, w związku z czym w 1482 roku na rozkaz króla pochwycono go i po osądzeniu stracono. Rok później zdobyte zostały zamki Rogowiec i Radosno, które wkrótce zburzono, by już nigdy więcej nie były oparciem dla rozbójników.

     W XVI wieku rozwinęło się w regionie płóciennictwo, a Kamienna Góra stała się jednym z największych centrów handlu tym materiałem na Śląsku. Oprócz tego mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, pracowali też w licznych w okolicy kopalniach. W czasie wojny 30-letniej nastąpiło spore wyludnienie większości wsi i miast w regionie Gór Kamiennych. Potrzeba było stu lat pokoju, by sytuacja gospodarcza regionu wróciła do stanu poprzedniego. Rozwój gospodarczy zintensyfikowany został przez budowę nowych dróg, a także powstanie linii kolejowych, zapewniających tani transport. Pierwsza w regionie linia kolejowa została poprowadzona na północ od Gór Kamiennych przez Wałbrzych, Kuźnice Świdnickie i Boguszów-Gorce. Wydarzenie to miało miejsce w 1867 roku, a 11 lat później otwarto niezwykle malowniczą, przecinającą Góry Kamienne, linię do Mieroszowa i dalej do Meziměstí. U wschodniego podnóża Gór Kruczych uruchomiona została prywatna linia do Krzeszowa i Chełmska, a po drugiej stronie tego pasma – linia prowadząca przez Lubawkę do Královca.

     Góry Kamienne były w sferze zainteresowań turystów zrzeszonych w Wałbrzyskiej Federacji Górskiej, która w 1933 roku zbudowała schronisko „Andrzejówkę” na Przełęczy Trzech Dolin. Trzy lata później schronisko gościło królową holenderską Wilhelminę i księżniczkę Julianę, która uczyła się tutaj jeździć na nartach. Pobyt tak znamienitych gości był dla obiektu najlepszą reklamą. Już na początku swej działalności Towarzystwo doprowadziło do zaadaptowania stojącej na Stożku wysokiej wieży triangulacyjnej na wieżę widokową. Kolejna wieża powstała z inicjatywy członków Towarzystwa na Chełmcu w Górach Wałbrzyskich.

Turystyka

     Przez Kamienną Górę i dalej, przez leżącą u stóp Gór Kruczych Lubawkę, przechodzi droga krajowa nr 5, pozwalająca w wygodny sposób dotrzeć do zachodnich krańców Gór Kamiennych. W Lubawce odchodzi od niej lokalna droga do Chełmska Śląskiego, przechodząca przez dzielącą Góry Krucze Przełęcz Ulanowicką (530 m). Równie ważna dla turystów jest droga krajowa nr 35 umożliwiająca dojazd w sam środek Gór Kamiennych od strony Wałbrzycha. Niewątpliwie jest to najpopularniejsza trasa dojazdowa w te góry. Prowadzi przez Unisław Śląski i dalej doliną Ścinawki do Mieroszowa. W Kowalowej odchodzi boczna droga do uroczego Sokołowska, nieprzejezdna dla wyższych autokarów z powodu niskiego wiaduktu na nieczynnej linii kolejowej. Warto również wspomnieć o drogach prowadzących z Unisławia Śląskiego przez Rybnicę Leśną do Głuszycy, a także o leżącej na północ od pasma drodze z Kamiennej Góry przez Boguszów-Gorce do Wałbrzycha. Licznie uczęszczana jest także szosa na Przełęczy Trzech Dolin, gdzie stoi popularne schronisko „Andrzejówka”. Niestety, drogą tą jeżdżą także potężne ciężarówki z położonego w Rybnicy Leśnej kamieniołomu.

     Ilość szlaków w Górach Kamiennych jest wystarczająca dla potrzeb turystyki pieszej. Największe ich zagęszczenie znajduje się w okolicach Przełęczy Trzech Dolin, gdzie zbiegają się szlaki oznakowane wszystkimi pięcioma używanymi w Polsce kolorami. Można stąd pójść na najwyższy szczyt Gór Kamiennych, jakim jest Waligóra (936 m), a także powędrować np. Głównym Szlakiem Sudeckim im. dr. Mieczysława Orłowicza, który wiedzie stąd przez zamek Rogowiec w kierunku Jedliny Zdroju, a w przeciwnym kierunku przez Bukowiec (900 m) do Sokołowska, nazywanego „śląskim Davos” i dalej przez Krzeszów do Lubawki. Ciekawy jest przebieg szlaku niebieskiego, prowadzącego szczytami Gór Suchych, a także malowniczy szlak ze schroniska „Andrzejówka” do stacji kolejowej Wałbrzych Główny.

     Do największych atrakcji Gór Kamiennych i ich najbliższej okolicy należy Krzeszów z bezcennym zabytkiem sztuki barokowej, jakim jest zespół dwóch istniejących tutaj kościołów, wchodzących w skład opactwa cystersów. Z opactwem związany był jeden z najwybitniejszych śląskich malarzy zwany „śląskim Rembrandtem” – Michał Willmann. Jego niesamowite dzieła zdobią zwłaszcza kościół św. Józefa. Wokół Krzeszowa, na okolicznych wzgórzach, znajduje się szereg kaplic kalwaryjskich, a w odległości ok. 2 kilometrów na zachód stoi tzw. pawilon opacki, piękny architektonicznie budynek, postawiony na wodzie. Ciekawy i wzbudzający zainteresowanie turystów jest zespół domków tkaczy znajdujący się w Chełmsku Śląskim. Określany jest mianem „Dwunastu Apostołów”, mimo że jest ich tylko 11. Dwunasty, Judasz, uległ spaleniu. Warto też wspomnieć o Sokołowsku, które już w XIX wieku zasłynęło jako ośrodek leczenia gruźlicy. Istniejące tutaj niegdyś parki zdrojowe zachowały się tylko w niewielkiej części, ale architektura istniejących do dziś budynków jest warta zobaczenia. Krajoznawczą perełką jest piękna cerkiew prawosławna, zbudowana na początku XX wieku dla licznych prawosławnych kuracjuszy, przybywających do Sokołowska z Rosji.

     Z innych miejsc warto odwiedzić ruiny zamków Radosno i Rogowiec, a także zobaczyć szczeliny wiatrowe na wschodnich zboczach Lesistej Wielkiej. Wiele wrażeń dostarcza wędrówka najwyższą częścią Gór Kamiennych, a szczególnie godny polecenia jest niebieski szlak, prowadzący przez Suchawę i Kostrzynę do łąk powyżej Sokołowska, skąd można zejść szlakiem czarnym do wsi.