Góry Wałbrzyskie - opis pasma

     Góry Wałbrzyskie noszą na sobie piętno kopalń węgla, które istniały tutaj jeszcze niedawno. W powszechnej świadomości przeciętnego turysty jawią się jako miejsce brudne, zadymione i zanieczyszczone przez kominy fabryczne. Tak naprawdę jednak ostatnia kopalnia zakończyła swój żywot w 1998 roku, a miejscowe władze przykładają dużą wagę do spraw turystyki, starając się na wszelkie sposoby uatrakcyjnić region w oczach turystów. Dzięki temu powstają nowe atrakcje oraz szlaki turystyczne piesze i rowerowe, umożliwiające spędzenie czasu w całkiem miłym otoczeniu. Na dodatek wyspowy charakter niektórych wzniesień powoduje, że ich pokonanie związane jest ze sporym wysiłkiem, czego trudno byłoby spodziewać się po tak niskich górach.

Położenie, topografia

     Góry Wałbrzyskie położone są w Sudetach Środkowych, a swoją nazwę wzięły od największego w regionie miasta, Wałbrzycha, będącego do 1999 roku miastem wojewódzkim. Po II wojnie światowej w literaturze były łączone z Górami Kamiennymi, co przejawiało się we wspólnej dla obu pasm nazwie Sudety Wałbrzyskie. Echem tego okresu jest obecna nazwa Parku Krajobrazowego Sudety Wałbrzyskie. Poszczególne części tych gór stanowią jak gdyby samodzielne jednostki, bowiem poprzedzielane są głębokimi dolinami. Można tu wyróżnić trzy masywy: najdalej na zachód wysuniętego Krąglaka (693 m), trójwierzchołkowego Trójgarbu (779 m) i leżącego bezpośrednio nad Wałbrzychem Chełmca (851 m), a ponadto położony na południu Rybnicki Grzbiet, Kotlinę Wałbrzyską i Góry Czarne. Najwyższym wzniesieniem jest położona w Górach Czarnych Borowa (854 m), chociaż przez wiele lat za najwyższy szczyt uważany był Chełmiec. Niewielki Rybnicki Grzbiet, leżący na południe od Borowej, kulminuje w Jałowcu (751 m). 

     W swej południowo-wschodniej części pasmo jest silnie zurbanizowane, co wiąże się z przemysłowym charakterem regionu. Otacza je kilka innych pasm górskich. Na południowym wschodzie, poprzez dolinę Bystrzycy, Góry Wałbrzyskie graniczą z Górami Sowimi, a na północy przechodzą łagodnie w Pogórze Wałbrzyskie i Pogórze Bolkowskie. Wyraźna granica przebiega od zachodu, gdzie rzeka Bóbr oddziela je od Gór Kaczawskich. Na południu, przez dolinę Rybnej sąsiadują z Górami Kamiennymi, a na południowym zachodzie – z Masywem Dzikowca i Lesistej Wielkiej, wchodzącymi również w skład Gór Kamiennych. Nieco dalej na zachód jest jeszcze Obniżenie Lesku i Kamiennej Góry, wchodzące w skład Kotliny Kamiennogórskiej.

Budowa geologiczna

     Góry Wałbrzyskie charakteryzują się złożoną budową geologiczną, którą odzwierciedla różnorodność występujących tu skał. W niższych partiach gór oraz większości Pogórza Wałbrzyskiego przeważają skały osadowe, które powstały w płytkim morzu wypełniającym tzw. nieckę śródsudecką w okresie dewonu i karbonu. Materiał skalny nanoszony z otaczających to obniżenie wzniesień osadzał się na dnie tworząc serie zlepieńców, szarogłazów, piaskowców, mułowców i iłowców z wkładkami wapieni. Pomiędzy osadami zalegały szczątki bujnej roślinności, z których powstały pokłady węgla kamiennego, ciągnące się łukiem od okolic czeskich Malych Svatoňovic, przez Žacléř, Okrzeszyn, Wałbrzych po Nową Rudę, eksploatowane w różnych miejscach od XVI w. do lat 90. XX w. Gorącemu i suchemu klimatowi zawdzięczają swą czerwoną barwę osady z okresu permu, które przykryły starsze utwory i dziś tworzą gleby zachodniej części Gór Wałbrzyskich i Pogórza Wałbrzyskiego. W trzeciorzędzie, intensywna aktywność tektoniczna spowodowała wypiętrzenie osadów, a także powstanie licznych uskoków tektonicznych, które porozcinały masywy górskie i doprowadziły do powstania głębokich dolin rzecznych, widocznych szczególnie w rejonie Książa.

     Najwyższe partie Gór Wałbrzyskich tworzą permskie skały wylewne - czerwonawe ryolity (potocznie nazywane porfirami) i ciemne trachybazalty (znane też jako melafiry), będące świadectwem dawnej działalności wulkanicznej w tym regionie. Budują one charakterystyczne wybitne stożki Chełmca, Trójgarbu czy Borowej. Południowo-wschodni fragment pasma należy do bloku sowiogórskiego i zbudowany jest z proterozoicznych gnejsów. Skałom wulkanicznym i gnejsom towarzyszą złoża rud metali, które są źródłem tradycji górniczych regionu. Złoty Las zawdzięcza swą nazwę pozyskiwanym tu cennym kruszcom. Prócz złota i srebra wydobywano tu również rudy ołowiu, a po II wojnie światowej w rejonie Starego Julianowa poszukiwano rud uranu. Wydobycie srebra prowadzono też w okolicy Boguszowa-Gorc, a do niedawna pozyskiwano tu też baryt. Warto też wspomnieć o licznych, w większości nieczynnych dziś kamieniołomach, w których eksploatowano skały dla potrzeb budownictwa.

     Z budową geologiczną Gór Wałbrzyskich związane też jest występowanie wód mineralnych, krążących w szczelinach na linii uskoków tektonicznych. Są to szczawy wodorowęglanowo-sodowe, znane głównie ze Szczawna Zdroju, choć dawniej występowały też w Jedlinie Zdroju i w samym Wałbrzychu, w dzielnicy noszącej do dziś nazwę Stary Zdrój. Zanikły jednak na skutek obniżenia poziomu wód spowodowanego intensywną eksploatacją węgla kamiennego.

Hydrografia

     Cały obszar Gór Wałbrzyskich znajduje się w dorzeczu Odry, czyli w zlewisku Morza Bałtyckiego. Odwadniają je trzy główne rzeki, do których wpadają mniejsze potoki. Te rzeki to: Bóbr, zbierający wody z części zachodniej Gór Wałbrzyskich, Bystrzyca, do której spływają wody z części wschodniej oraz Nysa Kłodzka, mająca w tym paśmie najmniejszą zlewnię, zaledwie maleńki skrawek na południu – wypływająca pod Borową Ścinawka toczy swe wody do Nysy Kłodzkiej. Największą z trzech wspomnianych zlewni jest zlewnia Bystrzycy, do której uchodzą Strzegomka i Pełcznica, obie już poza terenem Gór Wałbrzyskich. Warto jeszcze wspomnieć o Lesku, zwanym też Leśną Wodą, stanowiącym granicę Gór Wałbrzyskich na południowym zachodzie, a także o Witoszowskim Potoku, Złotym Potoku i Czyżynce.

     Na opisywanym terenie nie ma dużych naturalnych zbiorników wodnych. W okolicach Dobromierza na granicy Pogórza Bolkowskiego i Pogórza Wałbrzyskiego zbudowano w latach 1974-86 jezioro zaporowe, które wzięło swą nazwę od pobliskiej, wspomnianej wyżej wsi. Betonowa tama przegrodziła w tym miejscu dolinę Strzegomki, tworząc zbiornik o pojemności blisko 12 mln m3 i powierzchni lustra wody ponad 100 ha. Docelowo ma to być zbiornik wody pitnej dla Wałbrzycha i Świdnicy, dlatego nie jest wykorzystywany rekreacyjnie. Pełni również funkcje retencyjne i w czasie zagrożenia powodziowego reguluje poziom wody w rzece. Drugim z dużych zbiorników retencyjnych w regionie jest Jezioro Bystrzyckie. Idea jego powstania zrodziła się po wielkich powodziach, jakie miały miejsce w Sudetach pod koniec XIX wieku. Zbudowano wówczas cały szereg zbiorników retencyjnych w Sudetach. Potężna tama o wysokości 44 metrów i długości ponad 230 metrów przedzieliła wąską w tym miejscu dolinę, tworząc zbiornik o powierzchni 50 ha i objętości 9 mln m3. Dzisiaj jego pojemność jest mniejsza ze względu na osadzanie się nanoszonych przez rzekę drobin ziemi i kamieni. Jezioro jest jednym z najpopularniejszych w Sudetach zbiorników wodnych, wykorzystywanym rekreacyjnie. Nad jego brzegami znajduje się kilka ośrodków wypoczynkowych oraz wypożyczalnia sprzętu pływającego. Ogromne wrażenie robi również sama zapora oglądana z dołu, a także widok z jej korony na położoną poniżej niej wieś Lubachów, w której znajduje się elektrownia wodna. Woda do niej doprowadzana jest podziemnym kanałem z Jeziora Bystrzyckiego.

     Jedną z najciekawszych rzek w regionie jest Pełcznica, a zwłaszcza jej przełom pod zamkiem Książ. Jej brzegiem poprowadzony został malowniczy szlak turystyczny, pozwalający na zobaczenie głęboko wciętej doliny. Warto też wspomnieć o istniejących w Górach Wałbrzyskich wodach mineralnych. W przeszłości były tutaj aż trzy uzdrowiska: Jedlina Zdrój, Szczawno Zdrój oraz Stary Zdrój. To ostatnie już nie istnieje, a pozostałością po nim jest wygląd dzisiejszego dworca PKP Wałbrzych Miasto, przypominający kształtem pijalnię wód mineralnych. Funkcjonują nadal dwa pozostałe, przy czym wody w Jedlinie Zdroju zanikły z powodu szkód górniczych i do zabiegów jest ona dowożona ze Szczawna Zdroju.

Przyroda i jej ochrona

     Duże zapotrzebowanie na drewno dla istniejących wokół Wałbrzycha kopalń spowodowało rabunkową gospodarkę leśną prowadzona w okolicznych lasach. Wkrótce okazało się, że zasoby drewna szybko się wyczerpują, a poza tym pozbawione lasów stoki gór nie zatrzymują wody, stąd zaczęto sadzić szybko rosnące gatunki drzew, głównie świerka. Dzisiaj mamy na terenie Gór Wałbrzyskich monokulturę świerkową z niewielkimi połaciami lasu mieszanego, zbliżonego składem do pierwotnego. Fragmenty lasu liściastego najłatwiej spotkać w położonym niżej piętrze pogórzy, zwłaszcza w podmokłych dolinach rzek, gdzie występują lasy grądowe i olchowe. Spotkać też można płaty kwaśnej buczyny górskiej. Ciekawy fragment lasu znajduje się przy szlaku z Rybnicy Leśnej do Wałbrzycha, gdzie rosną sosny i dęby. Pozostała część tych gór, a więc wyższe partie, należą do lasów regla dolnego.

     Runo leśne w ciemnych lasach świerkowych jest dość ubogie, w piętrze pogórzy z kolei znacznie bogatsze. Z ciekawszych roślin występujących tutaj warto wspomnieć o pięknie kwitnących: fiołku leśnym, buławniku mieczolistnym, wawrzynku wilczełyko, czy goździku kropkowanym. Wiosną w miejscach wilgotnych spotkać można lepiężnika białego, a także biało kwitnącą śnieżycę wiosenną, tworzącą nieraz całe łany. Z kolei późnym latem na łąkach i skraju lasów napotkamy zwiastuna nadchodzącej jesieni – zimowita jesiennego.

     Niezwykle ciekawie prezentują się dwie atrakcje przyrodnicze w regionie, stworzone ręką ludzką. Pierwszą z nich jest park zamkowy w Książu, założony przez rodzinę Hochbergów, właścicieli tej potężnej rezydencji. W parku zobaczyć można wiele ciekawych roślin posadzonych przez książęcych ogrodników, spośród których szczególnie okazale prezentują się kwitnące późną wiosną rododendrony. Na zamkowych tarasach, pieczołowicie pielęgnowanych i będących oczkiem w głowie Hochbergów, dzisiaj zobaczyć można już tylko cień dawnego blasku, ale i tak jest tu wyjątkowo pięknie. Atrakcją samą w sobie jest Palmiarnia w Lubiechowej, zbudowana w latach 1911-14. Część jej ścian obłożono tufem wulkanicznym sprowadzonym z Etny, posadzono również wiele egzotycznych roślin, z których warto wymienić pnącza, draceny, oleandry, a także znane powszechnie ze swych owoców kawę, cytrynę, pomarańczę i mandarynkę.

     Fauna Gór Wałbrzyskich jest typowa dla Sudetów, a przy tym dość uboga ze względu na duże zagęszczenie osiedli mieszkaniowych. Płochliwe zwierzęta wybrały fragmenty Sudetów mniej ucywilizowane, chociażby pobliskie Góry Sowie czy Kamienne. Mimo to spotkać tu można w lasach i na łąkach sarny i dziki, a czasami stado muflonów. Znacznie ciekawiej prezentują się na terenie Gór i Pogórza Wałbrzyskiego bezkręgowce. Stwierdzono tutaj występowanie 90 gatunków ślimaków, a do najciekawszych należą objęte ochroną ścisłą świdrzyk łamliwy, pomrów nakrapiany, daudebardia czerwonawa i bursztynka wysmukła, którą po raz pierwszy na Dolnym Śląsku opisano właśnie tutaj.

     Niewielką część Gór Wałbrzyskich obejmuje Park Krajobrazowy Sudetów Wałbrzyskich. Został utworzony w 1998 roku na obszarze blisko 6500 ha. W Górach Wałbrzyskich obejmuje swym zasięgiem Pasmo Borowej oraz leżący na południe od niego Rybnicki Grzbiet. W sąsiednich Górach Kamiennych, poprzez granicę państwową styka się z czeskim Parkiem Krajobrazowym Broumovsko. Drugi z parków krajobrazowych obejmujący swym obszarem opisywany region to Książański Park Krajobrazowy, powołany do życia w 1981 roku. Na jego terenie znajdują się dwa rezerwaty przyrody. „Przełomy pod Książem” są rezerwatem leśnym, o wysokich walorach krajobrazowych, głównie z powodu przełomowego odcinka Pełcznicy. Z kolei rezerwat „Jeziorko Daisy” został powołany do życia dla ochrony nieczynnego kamieniołomu wapienia, w którym występuje kopalna fauna z okresu górnego dewonu.

Historia

     Położenie Gór Wałbrzyskich spowodowało stosunkowo późny rozwój osadnictwa na ich terenie. Znacznie wcześniej pojawiło się ono na Pogórzu Wałbrzyskim i Pogórzu Bolkowskim, leżących na przedpolu tych gór i dysponujących lepszymi warunkami naturalnymi. Najstarsze znaleziska wywodzą się z okresu paleolitycznego, a więc sprzed kilkunastu tysięcy lat, przy czym większość z nich pochodzi z obu pogórzy. W najbliższych okolicach Wałbrzycha, znaleziono monety z czasów rzymskich z wizerunkami kolejnych cesarzy, co może świadczyć o kontaktach handlowych miejscowej ludności z cesarstwem. W okresie wczesnego średniowiecza doliną Sokołowca, a następnie przez Góry Wałbrzyskie, wiódł szlak handlowy zwany Wysoką Drogą.

     Większość zamków zbudowanych na tym terenie wzniósł pod koniec XIII wieku książę Bolko I świdnicki, umacniając w ten sposób południowe granice swego księstwa. Często nowe warownie powstawały na miejscu starszych, jak to miało miejsce np. w przypadku Nowego Dworu czy zamku Książ. Ważnym zamkiem był także położony nad doliną Bystrzycy zamek Grodno, dzisiaj zachowany w stanie częściowej ruiny. Czas wojen husyckich, podobnie jak na całym Śląsku, obfitował w najazdy husytów, którzy zdobyli m.in. zamki Grodno, Książ oraz Nowy dwór i częściowo je zniszczyli. Najeźdźcy nie oszczędzili istniejącego już wówczas Wałbrzycha, który nie posiadał murów obronnych, jak też wielu innych miejscowości. Po wojnie, w czasach powszechnego chaosu, zamki stały się siedzibami raubritterów, rozbójników o szlacheckim pochodzeniu, którzy bezlitośnie gnębili mieszkańców okolic. Jednym z okrutniejszych był Jan von Schellendorf, mający w swym posiadaniu zamki Książ, Rogowiec i Radosno, który uprawiał swój zbójecki proceder do 1482 roku, w którym został pojmany i skazany na karę śmierci.

     Wiek XVI to okres spokoju i względnie szybkiego rozkwitu tutejszych miejscowości. Największym ówczesnym miastem był Boguszów, któremu w 1502 roku król Władysław Jagiellończyk potwierdził prawa miasta górniczego. Górnictwo rozwijało się wtedy bardzo żywiołowo, a podstawą jego rozwoju były znajdujące się tutaj pokłady srebra. Jako ciekawostkę można podać fakt, że jeden z szybów górniczych w Boguszowie znajdował się na... rynku miasta. 11 czerwca 1509 roku doszło do znaczącego w dziejach regionu wydarzenia. Właścicielem zamku Książ został rycerz Konrad Hoberg, zaczynając tym samym ponad 400-letnie panowanie jednego z najpotężniejszych rodów na Śląsku, a w XIX w również w Europie. Na zamku bywały najznamienitsze osoby, o czym w 1800 roku mógł się przekonać John Quincy Adams, późniejszy prezydent Stanów Zjednoczonych. Podczas swej wizyty w posiadłości Hochbergów miał przyjemność spotkać pruską parę królewską.

     W II połowie XIX wieku rozwinęła się turystyka i Góry Wałbrzyskie zaczęły przyciągać coraz większą liczbę wędrowców. Duże zagęszczenie ludności sprzyjało powstawaniu towarzystw mających na celu rekreację i poznawanie „małej ojczyzny”. Dzięki wprowadzanym maszynom parowym zwiększała się wydajność zakładów pracy, a robotnicy mieli teraz więcej czasu na swoje przyjemności. Jedną z form spędzania wolnego czasu była turystyka. W 1882 roku powstało Towarzystwo Górskie w Jedlinie Zdroju, a za nim kolejne, m.in. w Wałbrzychu. Członkowie towarzystw starali się uatrakcyjniać swój region nie tylko dla przyjeżdżających tu turystów, ale głównie dla współmieszkańców. Przejawiało się to wyznaczaniem szlaków spacerowych, budowaniem punktów i wież widokowych, a nawet schronisk turystycznych. W Górach Wałbrzyskich wieże widokowe istniały np. na Trójgarbie, Chełmcu, czy na Wzgórzu Giedymina w Szczawnie Zdroju. Wybudowanie w 1842 roku linii kolejowej z Wrocławia do Świebodzic, a następnie jej przedłużenie do Wałbrzycha, wzmogło nie tylko rozwój gospodarczy regionu, ale zwiększyło również ilość turystów, którzy w podczas swych wycieczek odwiedzali m.in. okolice zamku Grodno, Książ i atrakcje trzech tutejszych uzdrowisk.

     W czasie II wojny światowej miasta i wsie Gór Wałbrzyskich nie ucierpiały w znaczący sposób. Skonfiskowany przez hitlerowców Zamek Książ stał się wielkim placem budowy. Prace prowadzono zarówno na powierzchni, jak i głęboko w ziemi, gdzie wykuto w skale setki metrów korytarzy. Nieznane jest ich przeznaczenie, ale powszechnie uważa się, że miały one służyć wraz z zamkiem za główną kwaterę Hitlera. Podziemne schrony pod zamkiem budowała, rękami więźniów obozu Gross Rosen, Organizacja Todt, mająca swoją siedzibę w pałacu w Jedlince. Dzisiaj znajduje się tam obserwatorium sejsmologiczne Polskiej Akademii Nauk i niewielu turystów zdaje sobie sprawę, że przed wejściem do zamku znajduje się zamaskowany otwór ponad 40-metrowego szybu, w założeniu mającego służyć jako winda. Po wojnie Wałbrzych i jego okolice stały się dużym ośrodkiem górnictwa węgla kamiennego, wydobywano tutaj również baryt. Dzisiaj po kopalniach pozostały jedynie smutne wieże wyciągów i potężne hałdy.

Turystyka

     Wczesne uprzemysłowienie Gór Wałbrzyskich skutkowało budową licznych dróg, umożliwiających transport węgla i innych produktów. Ta sieć dróg zachowała się do dnia dzisiejszego, ale ich stan często pozostawia wiele do życzenia. Główną arterią komunikacyjną przechodzącą przez Góry Wałbrzyskie jest droga krajowa nr 35 z Wrocławia do przejścia granicznego w Golińsku. Pozwala ona na dotarcie m.in. do Świebodzic, Książa i Wałbrzycha. Lokalnymi drogami można dotrzeć do każdej miejscowości, a najczęściej wykorzystywane przez turystów są szosy prowadzące do Jedliny Zdroju, Boguszowa-Gorc i Czarnego Boru przez Szczawno Zdrój. Silnie rozwinięta jest komunikacja samochodowa, zwłaszcza prywatna. Popularnymi „busami” można z Wałbrzycha dotrzeć do wielu miejscowości w Górach Sowich, a także do Kamiennej Góry, Świebodzic, Świdnicy, Jedliny Zdroju, Zagórza Śląskiego, Czy Boguszowa-Gorc.

     W regionie znajduje się dość liczna sieć szlaków turystycznych, zwłaszcza w okolicach Wałbrzycha i w Książańskim Parku Krajobrazowym. Przez Rybnicki Grzbiet przechodzi Główny Szlak Sudecki im. dr Mieczysława Orłowicza, pokonując Przełęcz pod Bobrzakiem i schodząc następnie do Jedliny Zdroju. Na Chełmiec prowadzi znakowany kolorem niebieskim fragment Europejskiego Szlaku Długodystansowego E3, pokonujący na terenie Gór Wałbrzyskich odcinek Czarny Bór – Chełmiec (851 m) – Szczawno Zdrój – Stary Zdrój – Wałbrzych – Ptasia Kopa (590 m) – Klasztorzysko (631 m) – Zagórze Śląskie – zamek Grodno. Wart polecenia jest również odcinek Szlaku Zamków Piastowskich (zielony), na opisywanym terenie prowadzący z Bolkowa przez Chwaliszów, ruiny zamku Cisy w okolice zamku Książ, stamtąd na Stary Książ, do Palmiarni w Lubiechowie i dalej na zamek Grodno, gdzie szlak ma swój koniec. Przez Chwaliszów, zamek Cisy, Strugę, zamek Książ, Jeziorko Daisy i Witoszów Górny prowadzi Szlak Ułanów Legii Nadwiślańskiej, upamiętniający miejsce pobytu polskiej formacji z czasów Napoleona oraz jej zwycięską bitwę na Czerwonym Wzgórzu na Pogórzu Wałbrzyskim. O tej ważnej bitwie, pierwszej zwycięskiej dla Polaków po rozbiorach Polski, wspomina m.in. Stefan Żeromski w „Popiołach”, w relacji wachmistrza Gajkosia.

     Ruch turystyczny w Górach Wałbrzyskich oraz na Pogórzach Wałbrzyskim i Bolkowskim rozłożony jest dość równomiernie na miejsca cieszące się dużą popularnością. Na pierwszy plan wybijają się trzy zamki: trzeci w Polsce pod względem wielkości i największy na Śląsku zamek Książ, położony na niewysokim wzniesieniu zamek Bolków z ciekawą wieżą o przekroju w kształcie kropli oraz malowniczo położony zamek Grodno, dumnie wznoszący się nad Jeziorem Bystrzyckim. Wszystkie trzy zamki udostępnione są dla zwiedzających za opłatą. Oprócz tego można zobaczyć ruiny trzech kolejnych warowni: romantycznego Starego Książa, położonego w Masywie Borowej zamku Nowy Dwór oraz ruin zamku Cisy w Książańskim Parku Krajobrazowym. Góry Wałbrzyskie nie należą do widokowych, jednak ładne panoramy otwierają się m.in. z podejścia na Krąglak i Trójgarb, a także z wieży widokowej na Chełmcu i wieży zamku Grodno. Malownicze krajobrazy można też podziwiać na szlakach prowadzących przez Pogórze Wałbrzyskie i Bolkowskie.

     Osobom chcącym podratować swoje zdrowie polecić można wizytę w jednym z dwóch uzdrowisk: w Szczawnie Zdroju lub Jedlinie Zdroju, tworzących de facto jedno przedsiębiorstwo. Parki zdrojowe w tych miejscowościach pozwalają na miłe, spokojne spacery. Szczególnie godnymi polecenia są okolice Jedliny Zdroju, gdzie wyznaczony został szlak spacerowy po najciekawszych miejscach, odwiedzający również okoliczne wzniesienia i punkty widokowe. W Wałbrzychu na terenie dawnej kopalni znajduje się Muzeum Przemysłu i Techniki, zapoznające z tradycjami górniczymi regionu oraz maszynami i urządzeniami wykorzystywanymi podczas eksploatacji złóż węgla kamiennego.