Josef Matouschek - znawca Gór Izerskich

     Każdy miłośnik Gór Izerskich podczas lektury przewodników czy tekstów krajoznawczych wcześniej czy później natrafi na nazwisko Josefa Matouschka, autora najsłynniejszej chyba mapy tego rejonu. Był on bez wątpienia jedną z najwybitniejszych postaci w historii turystyki regionu.

     Josef urodził się w 1867 roku w czeskiej rodzinie Matoušków w Svárovie koło Tanvaldu. Jego ojciec, również Josef, był początkowo nauczycielem w wiejskich szkołach w Svárovie, Hořením Hamrze i w Zásadzie, a następnie został zatrudniony jako księgowy w svárovskiej przędzalni bawełny Johanna Liebiega. Służył też jako tłumacz w kontaktach między dość licznymi czeskimi pracownikami fabryki a jej niemieckim kierownictwem. Młody Josef i jego rodzeństwo wychowywali się w mieszanym narodowościowo środowisku. Właściciel fabryki, Johann Liebieg, wymagał aby dzieci jego urzędników kształciły się w niemieckich szkołach. Gdy Josef senior zmarł w 1882 roku, Heinrich Liebieg opłacił studia młodych Matoušków. Josef ukończył liberecką akademię handlową, a jego brat František – niemiecki uniwersytet w Pradze (później został nauczycielem w niemieckim gimnazjum w Libercu). Josef po ukończeniu nauki został osobistym sekretarzem Heinricha Liebiega. W tym czasie obaj bracia przyjęli niemiecką pisownię nazwiska.

     Praca u barona Liebiega zapewniła młodemu Matouschkowi bezpieczenstwo finansowe, mógł więc swobodnie oddawać się swojej pasji, którą były podróże i poznawanie ojczystego regionu. Josef aktywnie angażował się w działalność powstałych w latach 80. XIX wieku stowarzyszeń turystycznych. W 1886 roku został członkiem Niemieckiego Towarzystwa Górskiego Ještědu i Gór Izerskich (Deutscher Gebirgsverein für Jeschken- und Isergebirge), a od roku 1890 był członkiem jego zarządu głównego. Przyczynił się też do założenia libereckiej sekcji Niemiecko-Austriackiego Towarzystwa Alpejskiego (DÖAV) oraz do pozyskania przez nie dwóch schronisk górskich w Alpach. Od 1892 roku regularnie pisywał do redagowanych przez swego byłego profesora Franza Hüblera roczników DGVJI, a także do innych czasopism popularyzujących piękno i atrakcje Gór Izerskich, Łużyckich, grzbietu ještědzkiego i ich okolic. Był też członkiem komitetu budowy hotelu górskiego na Ještĕdzie. Razem z profesorem Hüblerem wziął udział w pierwszym znakowaniu szlaków turystycznych w Górach Izerskich.
 

Fragment książki "Mapy Gór Izerskich" z rozdziałem poświęconym Josefowi Matouschkowi
 

     Przede wszystkim jednak był współautorem i organizatorem przedsięwzięć kartograficznych. Przy jego wydatnym udziale powstała wydana w 1900 roku pierwsza mapa turystyczna Ještědu i Gór Izerskich (Touristenkarte für das Jeschken- und Isergebirge). Najbardziej zasłynął jednak jako autor „Specjalnej mapy Ještědu i Gór Izerskich“ (Spezial-Karte vom Jeschken- u. Isergebirge) w skali 1:50 000, wydanej w 1927 roku w nakładzie 10 000 egzemplarzy. Mapa objęła obszar od Gór Łużyckich po zachodnie Karkonosze. Jej wyjątkowość polega na zaznaczeniu i opisaniu ogromnej liczby obiektów: wzniesień, skał, potoków, strumieni, znaczących drzew, pomników, krzyży i kamieni pamiątkowych, dróg, ścieżek, samotnych domów i gospodarstw oraz ciekawostek turystycznych. Jedną z takich ciekawostek jest np. zaznaczona na mapie planowana zapora na Izerze niedaleko osady Orle i zasięg jeziora, które miało zalać Wielką Izerską Łąkę.

     Matouschek w swojej pracy kartograficznej opierał się na podkładzie austriackich i pruskich map wojskowych, ale prowadził również badania w terenie i ustalał lokalizację i nazwy poszczególnych obiektów, rozmawiając z mieszkańcami i robotnikami leśnymi. W 1938 roku przygotował uzupełnione i poprawione wydanie mapy, ale nie zdążył już jej wydać przed wybuchem II wojny światowej. Zachowało się jedynie kilka niekompletnych egzemplarzy.

     Josef Matouschek chętnie podejmował też dalsze podróże. Kilkakrotnie odwiedził Alpy, był też w Kaukazie i Ameryce Północnej. Razem z żoną wybrali się nawet na wyprawę dookoła świata i przez Bliski Wschód, Indie, Chiny i Japonię dotarli do USA. Małżonkowie mieszkali w Libercu, w willi przy dzisiejszej ul. Fučikovej 2.
 

Dom Matouschków w Libercu
 

     Josef nie doczekał wysiedlenia po II wojnie światowej. Zmarł na zawał serca podczas spaceru po Libercu 12 lipca 1945 roku. Jego brat Franciszek zmarł w Wiedniu dwa tygodnie później. Żona Josefa, Maria z domu Goll, została wysiedlona.

     Ze względu na wysiedlenie rodziny i przyjaciół Josefa Matouschka, miejsce jego wiecznego spoczynku długo pozostawało nieznane. Dopiero w 2002 roku Otto Pospíšil z Jablonca nad Nisou znalazł w zapisach metrykalnych informację o tym, że urnę z prochami zmarłego złożono w grobowcu rodzin Goll, Stelzig i Mauerman na cmentarzu w Oldřichovie v Hájích. W tym momencie odnalezienie grobu nie stanowiło już większego problemu. Z inicjatywy członków Izersko-Ještedzkiego Towarzystwa Górskiego grobowiec został wyczyszczony i naprawiono uszkodzone elementy. Jednak po usunięciu zarastających grobowiec pokrzyw na krajoznawców czekały dwie niespodzianki. Pierwszą była widniejąca na płycie czeska forma nazwiska zmarłego. Okazuje się, że pomimo używanego przez Josefa niemieckiego brzmienia nazwiska, w księgach urodzeń, ślubów i zgonów za każdym razem zapisany był jako Josef Matoušek. Drugą niespodzianką jest widniejąca na dole tablicy wymieniającej krewnych żony zmarłego inskrypcja poświęcona zmarłemu w 1912 roku trzyletniemu Waldemarowi Matouschkowi. Z daty jego urodzenia i nazwiska wnioskować można, że może chodzić o syna Josefa i Marii Matouschków. Tymczasem, uważano dotąd, że małżeństwo Matouschków pozostało bezdzietne.

     Stworzona przez Josefa Matouschka mapa okazała się bezcennym źródłem informacji o nazwach miejscowych w Górach Izerskich i lokalizacji drobnych zabytków, gdy po II wojnie światowej większość miejscowej ludności została wysiedlona, a przekazywane z ust do ust historie i opowieści – zapomniane. Wiele powojennych „odkryć“ (i uratowanie) starych krzyży i pomników, a wraz z nimi – historii dawnych mieszkańców nie byłoby bez niej możliwych.

Katarzyna Potocka-Brygier
 

Sudecka Księgarnia Wysyłkowa poleca: