Góry Łużyckie - opis pasma

   Góry Łużyckie od dawien dawna tworzyły naturalną północną granicę Czech. Ich nazwa pochodzi od Łużyc, krainy historycznej zamieszkałej przez Serbów Łużyckich. Nazwa krainy i jej mieszkańców wywodzi się od prasłowiańskiego słowa oznaczającego łęg – podmokłą łąkę.

    Obszar chroniony (Chráněná krajinná oblast) Gór Łużyckich został utworzony w 1976 roku na powierzchni 270 km2 dla ochrony krainy położonej na obszarze czeskiej płyty kredowej. Najcenniejsze przyrodniczo tereny objęte są ochroną na 12 mniejszych obszarach szczególnej ochrony. Naturalne zbiorowiska leśne chroni się w rezerwatach Jezevčí vrch, Studený vrch i Klíč, cenny jest też rezerwat Vápenka w wapieniach jurajskich koło Doubicy. Niedawno objęte ochroną stanowiska Marschnerova louka i Louka u Brodských charakteryzują się licznym występowaniem roślin storczykowatych, ale spotkamy tu i inne zagrożone gatunki. Chronione jest też niezwykle rozległe stanowisko miesięcznicy trwałej koło Lísky i bogate stanowisko szafranu w Kytlicích. Ciekawe rośliny znajdziemy też na Pustym zamku lub Zlatym vrchu, które są jednak znane przede wszystkim jako piękne przykłady słupowej oddzielności skał wulkanicznych. Z geologicznego punktu widzenia, na uwagę zasługują też piaskowcowe Bílé kameny lub Ledová jeskyně na Suchym vrchu. Tuż za granicami obszaru chronionego krajobrazu leżą kolejne cztery chronione stanowiska: rezerwaty ptasie Světlík i Velký rybník koło Rybniště oraz ciekawe geologiczne pomniki przyrody Panská skála i Dutý kámen. Na terenie Gór Łużyckich rośnie tez kilka drzew pomnikowych, z których najbardziej znane są cisy koło Krompachu. Zwiedzanie ułatwia kilka ścieżek dydaktycznych. Pierwsza z nich prowadzi wzdłuż morfologicznie wyraźnej linii uskoku łużyckiego koło Jítravy, druga zaznajamia z odnową zniszczonego działalnością ludzką torfowiska na Brazilce, podczas gdy trzecia, w dolinie Milířky, opowiada o historii górnictwa. Mała szkolna ścieżka dydaktyczna została utworzona też pod Lemberkiem koło Jablonnego v Podještědí.

    Charakterystyczny relief Gór Łużyckich powstał w trzeciorzędzie, gdy doszło do przełamania piaskowcowej czeskiej płyty kredowej i przeniknięcia na jej powierzchnię płynnej magmy, która zastygła w postaci skał wylewnych, głównie trachitu, fonolitu i bazaltu. Ponieważ skały te są odporniejsze na wietrzenie niż piaskowiec, na skutek późniejszej erozji zostały wypreparowane, tworząc charakterystyczne podłużne grzbiety i stożkowate lub kopułowate wierzchołki. Na północy Góry Łużyckie oddziela od utworów łużyckiego masywu granitowego tzw. przełom łużycki, który przeważnie przybiera formę nasunięcia starszego granitu na młodsze piaskowce. W okolicy Doubicy były przy tym wywleczone na powierzchnię również drobne kry jurajskich piaskowców. Wiek poszczególnych warstw dokumentują charakterystyczne skamieniałości. W epoce lodowcowej dalsze wietrzenie doprowadziło do powstania rumowisk, gołoborzy i skalnych ścian na zboczach gór. Masyw Gór Łużyckich stanowił wówczas barierę, na której zatrzymał się lądolód skandynawski. Najdalej na południe dotarł w okolicach Jítravy, gdzie zachowały się żwiry i piaski naniesione przez lodowiec.

    W przeszłości w licznych miejscach wydobywano na małą skalę nie najlepszej jakości rudę żelaza, a w okolicy Jiřetína pod Jedlovou eksploatowano drobne żyły siarczku miedzi, ołowiu i cynku z domieszką srebra.

    Obecnie ok. 66% obszaru Gór Łużyckich pokrywają lasy. Aż do czasów intensywnej kolonizacji w XIII i XIV wieku góry porośnięte były niedostępną pograniczną puszczą, w której przeważał buk z domieszką jodły. W czasach intensywnego rozwoju szklarstwa po XV wieku te pierwotne lasy zostały prawie całkiem wycięte i stopniowo zastępowane świerkowymi bądź sosnowymi monokulturami. Pozostałości buczyn, z domieszką, jaworu, jesionu i sporadycznie lipy i wiązu zachowały się tylko w izolowanych płatach na trudno dostępnych miejscach w szczytowych partiach gór. W niektórych miejscach rosną też dęby, a w okolicy potoków licznie występują olchy.

    W latach 80-tych lasy zostały znacznie uszkodzone przez zanieczyszczenia przemysłowe i pomimo poprawy czystości powietrza w ostatnich latach, lasy w wyższych partiach gór są stale zagrożone i z trudem opierają się szkodnikom i niesprzyjającym warunkom atmosferycznym. Dla przywrócenia stabilności lasu prowadzi się prace zmierzające do ponownego zalesienia oraz zastąpienia świerka mieszanym lasem liściastym.

    Roślinność Gór Łużyckich jest dość zróżnicowana. Zbiorowiskiem interesującym pod względem botanicznym są przede wszystkim żyzne buczyny, w których poszyciu występują: czerniec gronkowy, żywiec cebulkowy i dziewięciolistny, marzanka wonna, szczyr trwały, lilia złotogłów i miesiącznica trwała. Dość często można też spotkać wawrzynka wilczełyko. Cenne są również podmokłe łąki, łąki torfowe, brzegi stawów i źródliska. Wiosną na niektórych łąkach można zobaczyć pierwiosnka wyniosłego, a wilgotnych miejscach śnieżycę wiosenną, kozłka dwupiennego i lekarskiego, bobrka trójlistkowego, gnidosza błotnego, sit rozpierzchły i różne gatunki ostrzyc. Tu i ówdzie spotyka się też pojedyncze okazy bagna zwyczajnego i rosiczki okrągłolistnej W niektórych miejscach (w okolicy Chřibskiej, Jedlovej, Rybniště, Arnultovic, Kunratic k. Cvikova, Mařeniček, Horní Světlej, Kněžic, Horního Sedla i in.) przetrwały tzw. łąki storczykowe z licznymi okazami storczyków Fuchsa i szerokolistnego, którym rzadziej towarzyszy listera jajowata, podkolan biały, storczyk męski i kruszczyk błotny (k. Dolní Chřibské). Na skraju lasów obficie występuje też kruszczyk szerokolistny.

    Wpływ klimatu oceanicznego przejawia się występowaniem gatunków subatlantyckich, takich jak podrzeń żebrowiec czy sit ostrokwiatowy. Na polanach śródleśnych licznie występuje widoczna z daleka naparstnica purpurowa, która rozprzestrzeniła się tu od zachodu. Z gatunków górskich można spotkać np. modrzyka górskiego i arnikę górską. Spośród gatunków silnie zagrożonych występuje aster alpejski, który razem z paprotnikiem skalnym należy do reliktów postglacjalnych. Oba gatunki występują na skalnej ścianie Klíča.

    Faunę Gór Łużyckich reprezentują przede wszystkim gatunki związane z ekosystemami leśnymi. Żyją tu stada jeleni i saren, częste są też dziki, występują też muflony. Osobliwością są kozice, sprowadzone z Alp na początku XX wieku w rejon Jetřichovic w regionie děčínskim, skąd rozprzestrzeniły się w Góry Łużyckie, gdzie bardzo dobrze się zaaklimatyzowały. Fauna górska, ze względu na niedużą wysokość gór, jest dość uboga. Jej przedstawicielami są orzechówka, sowa pójdźka, salamandra plamista, jaszczurka żyworodna i ryjówka alpejska. W potokach żyją pstrągi, raki, traszki i różne gatunki żab. Z ptaków drapieżnych można spotkać kanie, rzadko gnieździ się tu też puchacz. W ostatnich latach rozpowszechniły się kruki i derkacze, zaobserwowano też bociana czarnego. Z rzadszych motyli można spotkać pazia królowej czy mieniaka tęczowca. W starych sztolniach zimują różne gatunki nietoperzy. Ostatnio dyrekcja CHKO podejmuje starania o reintrodukcję sokoła wędrownego.

    Uzupełnienie charakterystycznego krajobrazu regionu stanowi łużycka architektura ludowa. Pierwotnym jej typem jest dom zrębowy z przysłupami, małymi dzielonymi oknami i dwuspadowym dachem. Konstrukcję szkieletową można spotkać tylko na piętrze. Szczyty domów są często wykładane różnobarwnym łupkiem

     Na obszarze gór zachowały się ruiny kilku zamków, z których najbardziej znany jest Tolštejn. Do ruiny Kamenického hradu wbudowano wieżę widokową, z zamków Milštejn, Fredevald i Starý Falkenburk pozostały tylko niewielkie pozostałości murów. Na uwagę zasługują też niektóre utwory skalne (Bílé kameny, Pustý zámek, Zlatý vrch, Dutý kámen i Panská skála, dobrze znana jako "Organy") czy też Jaskinia Lodowa koło Naděje. Z licznych szczytów roztaczają się wspaniałe rozległe widoki, zwłaszcza z Klíča, Luži, Hvozdu i Jedlovej. Interesujące zabytki znajdziemy też w podgórskich miasteczkach, zwłaszcza w Jablonném v Podještědí (barokowy kościół św. Wawrzyńca, dzieło J. L. Hildebrandta i niedaleki zamek Lemberk) oraz Czeskiej Kamienicy. Ciekawe jest też górnicze miasteczko Jiřetín pod Jedlovou z Křížovą horą oraz Chřibská z najstarszą działającą do dziś hutą szkła w Europie.

Ciekawe miejsca, które warto odwiedzić w Górach Łużyckich:
zamek Karlsfried